اُپنشد (ڪتاب ): نثر ۾ لکيل عرفان ۽ فلسفي وارا ڪتاب آهن، جيڪي ويدن جي شعرن جي شرح آهن. هنن جو تعداد ڏيڍ کان ٻه سئو ٻڌايو وڃي ٿو. انهن مان ڪجهه صحيح ۽ اصلي آهن، پر انهن جي تاليف جي تاريخ جو تعين مشڪل آهي. هنن مان ڏهه (10) اپنشد اهڙا آهن، جن جو تعلق ٻي صدي قبل مسيح سان آهي. سترهين صديءَ ۾ شاهجهان جي فرزند داراشڪوه، 50 اپنشدن جو سنسڪرت مان فارسيءَ ۾ ترجمو ڪرايو ۽ انهيءَ مجموعي جو نالو ’سر اڪبر‘ رکيو. هيءُ مجموعو ڇپيل آهي ۽ انهيءَ جو ترجمو، فرانسيسي، انگريزي ۽ جرمن ٻولين ۾ به ٿيل آهي. ارڙهين صديءَ جي آخر ۾ انهن جو لاطينيءَ ۾ ترجمو ٿيو، جيڪو 1801ع ۾ ڇپيو. مشهور فلسفي ’شوپنهار‘جڏهن اهو ترجمو پڙهيو، ته هو اپنشدن جي تعليمات کان بيحد متاثر ٿيو.
اپنشدن جي تعليم مطابق هن ڪائنات جي تهه ۾ هڪ روحاني وجود آهي، جنهن مان هيءَ ڪائنات پيدا ٿئي ٿي. جنهن ۾ اها سڄي ڪائنات موجود رهي ٿي ۽ جنهن ۾ فنا ٿئي ٿي، ان کي ’برهما‘ چون ٿا. دنيا جون سڀ شيون ۽ روح ان جو ظهور آهن ۽ هو سڀني جو حاڪم ۽ پرورش ڪندڙ آهي. اهڙيءَ طرح سڄي ڪائنات روحاني آهي ۽ ان کي هلائيندڙ هڪڙو آهي، جيڪو خالق به آهي. ان ۾ تمام گهڻيون طاقتون موجود آهن. انهن مان تخليق جي قوت کي ’مايا‘ يا ’پرڪرتي‘ چيو وڃي ٿو. انهيءَ قوت يا شڪتيءَ سان هو پنهنجو پاڻ کي ’برهم‘ يعني خالق، ’وشنو‘ يعني پاليندڙ ۽ قائم رکندڙ ۽ ’شِو‘ يعني فنا ڪندڙ، شڪلين ۾ ظاهر ڪري ٿو. انهيءَ ڪري برهما، وشنو ۽ شِو، اهي ٽيئي شڪليون هڪڙي برهما جون ئي آهن، جيڪي هن عظيم ڪم سرانجام ڏيڻ لاءِ اختيار ڪري ڇڏيون آهن.
هندن جي مذهبي ڪتابن ويدن جي آخري ڀاڱن کي اپنشد نالو ڏنو ويو آهي، جن جو تعداد ڏيڍ سؤ کان مٿي آهي. ستين صدي عيسويءَ جي مشهور هندو مفڪر شنڪر آچاريه ۽ يارهين صديءَ جي رامانج ۽ رامانند، اپنشدن تي نهايت اعليٰ پايي جون شرحون لکيون. اپنشدن جو فلسفو گهڻي ڀاڱي داخلي ۽ باطني نوعيت جو آهي. ان کان سواءِ قديم ويدن جي گهڻين هستين جي برخلاف، اپنشدن ۾ هڪ هستيءَ برهما (Brahma) ۽ آتِما جو ذڪر ملي ٿو. هڪ اندازي موجب اپنشد ڇهه سؤ سال قبل مسيح ڌاري تصنيف ڪيا ويا. ويدن جي آخري يا انت ۾ اچڻ جي ڪري انهن جي تعليمات کي ’ويدانت‘ جو نالو به ڏنو ويو آهي. ويدن موجب انسان جو عمل يا ڪرم وڏي اهميت رکي ٿو، پر اپنشدن جو سارو زور فڪر ۽ سوچ تي آهي. سنڌيءَ ۾ پرماند ”اپنشد سار“ نالي ڪتاب لکيو هو، جنهن ۾ اپشندن جو تت ڏنل آهي. هي ڪتاب سنڌ پرنٽنگ پريس شڪارپور مان 1943ع ۾ ڇپيو، ساڳيءَ ريت ڄيٺمل پرسرام گلراجاڻي جو هڪ ڪتاب ”اپنشد گيان“ (ترجمو) پڻ ساڳئي دور ۾ ڇپيو هو.
0600.00.00 قبلِ مسيح
هڪ اندازي موجب اپنشد ڇهه سؤ سال قبل مسيح ڌاري تصنيف ڪيا ويا .