هڙاپا

موهن جو دڙو

سنڌو تهذيب جي پکيڙ

سنڌو تهذيب جي مکيه ماڳن جو هڪ ٻئي سان لاڳاپو

موهم جو دڙو

نهٽو سامونڊي ڪناري وارو شهر

پانڌي واهيءَ جا قديم آثار

دمب سادات جا قديم آثار

سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب

سنڌ ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ

سنڌ تهذيب جو پختودور

سنڌو تهذيب جو پختو دور

اوائلي سنڌو تهذيب جا ماڳ چارٽ 01

اوائلي سنڌو تهذيب جا ماڳ چارٽ 02

سنڌو تهذيب جو پختو دور چارٽ 01

سنڌوتهذيب جو پختو دور چارٽ 02

سنڌو تهذيب جو پختو دور چارٽ 03

پويون سنڌو تهذيب جو دور

پويون سنڌو تهذيب جو دور چارٽ 01

هڙاپا مان مليل اناج جا گدام

پنجاب جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ چارٽ 01

پنجاب جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ چارٽ 02

پنجاب جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ چارٽ 03

پنجاب جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ چارٽ

پنجاب جا مختلف ماڳ

پنجاب جا ماڳ چارٽ 02

اپر سنڌ ۾ سنڌو ترائي وارا قديم ماڳ

مهاراشٽر (ڀارت) جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ چارٽ01

مهاراشٽر (ڀارت) جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ چارٽ 02

مهاراشٽر (ڀارت) جي حدن ۾ سنڌوتهذيب جا ماڳ

مهاراشٽر (ڀارت) جي حدن ۾ سنڌوتهذيب جا ماڳ چارٽ 03

مهاراشٽر (ڀارت) جي حدن ۾ سنڌوتهذيب جا ماڳ چارٽ 04

ايران ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ

افغانستان ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ

اگھم ڪوٽ جا آثار هڪ بلند ۽ وسيع دڙي تي آهن، ان دڙي مان مٽي ڍوئڻ ڪري ،ساراڦٽوڙا غير ترتيب ۽ ناهموار دڙن جي شڪل ۾ نظر اچن ٿا

سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب

بالو جا قبا

ڀوڏيسر مندر

ڀانڊو قبو

سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب

تاجي ليکي جو مقبرو

واهي پانڌي دڙو

مزار

مسجد

مقبرو

دڙو

چوکنڊي قبرستان

خداداد ڪلهوڙي جو مقبرو

درگاهه سيد نظر محمد شاهه

دلوراءِ جا کنڊر

راهو رتول قبرستان

سخي پاڻ سلطان جو مقبرو

سخي شاهه محمود جو مقبرو

سلطان ابراهيم جو مقبرو

سهاڳڻ ڏهاڳڻ جو مقبرو

شادي خان چانڊيي جو مقبرو

شهيد جو قبو

مڪلي قبرستان

برهمڻ آباد، منصوره

ڄام نظام الدين (ڄام نندي) جو مقبرو

مخدوم نوح هوٿياڻي جي درگاهه

وريل شاهه جو مقبرو

سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب (Indus Civilization) : ’سنڌو تهذيب‘ دنيا جي پراڻي شهري تهذيب آهي، جنهن جون سهيوڳي تهذيبون ميسوپوٽيما ۽ مصري تهذيب آهن.
سنڌو ماٿريءَ جي هن تهذيب کي ’ڪنجهي جي دؤر جي تهذيب‘ به ڪوٺيو وڃي ٿو، جيڪا 3300 ق.م کان 1300 ق.م تائين هند جي اتر اولهه ۾ نپني، وڏي ٿي، اوج ماڻي، اڳتي هلي تباهه ٿي. هيءَ تهذيب سنڌونديءَ
جي ڪنارن ۽ تراين کان شروع ٿي، پنجاب، گهگهر- هاڪڙا ماٿري ۽ گنگا جمنا جـي دو-آٻي کان وٺي راجسٿان ۽ گجرات تائين پکڙي، جتي ان جا آثار لڌا ويا آهن. جاگرافيائي طور هيءَ تهذيب 12,60,000 ڪلوميـٽرن جـي ايراضـيءَ
۾ پکـڙيل ڏسـجـي ٿـي، جنهنڪـري دنيـا جـي وڏي تهـذيـب ليکـي وڃـي ٿـي. اوڪس نديءَ جي ڪـناري ’سورتوگائي‘ نالي ماڳ کان سواءِ هن تهذيب ’هندون ندي‘ جي ڀرپاسن کي به پنهنجي اثر هيٺ آندو، ان نديءَ جي ڪناري به ’عالمگير پور‘ نالي سنڌوءَ جو هڪ ماڳ آهي، جيڪو دهليءَ کان 28 ميل پري موجود آهي.
پنهنجي اوج واري زماني ۾ اندازو آهي ته هن تهذيب جي آدمشماري 5 ملين کان مٿي هئي. سنڌو ماٿريءَ جي رهندڙن ڌاتوگريءَ ۾ وڏي پيش رفت ڪئي. هن تهذيب مڻين ۾ سوراخ جي فن، ڦيٿي، ڏاڪڻين وارن تلائن، کوهن (Step wells)، ٻه ماڙ جاين، درياهه جي ٻوڏن کان بچاءَ جي بندن ۽ پشتن (levees and dikes) ٺاهڻ، ڏندن جي ڊاڪٽري (dentistry) ۽ لکت جا فن ايجاد ڪيا. ٽامي جي ٽِڪين تي اُڪير جي ڪم کي ترقي ڏني. هن تهذيب جي واسين ٽن، ٽامي، شيهي ۽ ڪنجهيءَ مان ڪيترن شين ٺاهڻ جو فن سکيو. هن تهذيب جي ماڻهن سڀ کان اڳ پڪين سرن جا گهر اڏيا، رستن سان ناليون ٺاهيون، انهن کي ڍڪيو ۽ گهڻ ماڙ جاين ۾ رهائش اختيار ڪئي.
سنڌو ماٿريءَ جي قديم تهذيب کي ’هڙاپائي تهذيب‘ به سڏجي ٿو، ڇو ته موهن جي دڙي کان اڳ سنڌوءَ جو مشهور ماڳ ’هڙاپا‘ کوٽيو ويو هو، جيڪو پنجاب ۾ آهي. اهو 1920ع جو زمانو هو، ان وقت کان وٺي اڄ تائين ڪي 2500 کن هن تهذيب جا شهر/ ماڳ لڀي چڪا آهن، انهن ۾ گهگهر- هاڪڙو نديءَ (جيڪا سنڌونديءَ جي ڀارتو ندي هئي) جي ميدان مان به ڪافي ماڳ مليا آهن، جن ۾ هڙاپا، لوٿل، موهن جو دڙو، ڍولاويرا، ڪالي بنگن ۽ راکي ڳڙهيءَ جا ماڳ ڪافي مشهور آهن.
ڪن عالمن هن تهذيب کي ’سنڌو- گهگهر- هاڪڙا تهذيب‘ ۽ ’سنڌو- سرسوتي تهذيب‘ جي نالن سان به ياد ڪيو آهي. پر ٻين عالمن ان نالي کي رد ڪيو آهي. سنڌو لکت اڃا مڪمل سمجهي ۽ پڙهي نه وئي آهي، ان ڪري اندازو ڪيو ويو آهي ته هيءَ ٻولي ڪا پروٽو- دراوڙي زبانن مان، يعني دراوڙن کان اڳ جي هن خطي جي اصلوڪي ٻولي هئي.
سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب جي پهرئين ماڳ ’هڙاپا‘ جو ذڪر چارلس ميسن، 1842ع ۾ ڪيو، جڏهن ته جنرل ڪننگهام 1856ع ۾ هڙاپا جا کنڊر ڏٺا. اتان کيس هڪ مهر به ملي. ان کانپوءِ جان مارشل سان گڏ راءِ بهادر ديارام ساهني ۽ ماڌو سروپ واٽس 22-1921ع ۾ هن دڙي جي کوٽائي ڪري، وڏيءَ تهذيب جا آثار هٿ ڪيا. ساڳئي سال رکل داس بئنرجيءَ، موهن جي دڙي جي کوٽائي ڪئي. جان مارشل ۽ جي. ايڇ. مئڪي به ساڻس گڏ هئا. وري 1944ع ۾ سر مارٽيمر ويلر موهن جي دڙي جي کوٽائي ڪئي. ساڻس احمد حسن داني، برج سين، نيني گوپال مجمدار ۽ سر آر ويل اسٽين به مددگار طور شامل هئا. ٻنهي هنڌن جي کوٽاين مان هن تهذيب جون هيٺيون وصفون (Features) ظاهر ٿي بيٺيون:
شهري رٿابندي: سنڌو تهذيب جا ماڻهو ٻه ماڙ ۽ ٽه ماڙ جاين ۾ رهندا هئا، شهر جون گهٽيون سڌيون ۽ چئن کان ڏهن ميٽرن تائين ويڪريون ۽ پڪين سِرن سان ٻَڌل هيون. گهر مختلف ماپن جا، چوڪور يا مستطيل نموني جا ٺهيل هئا. ڪيترن گهرن ۾ کوهه مليا. وهنجڻ جي جاين جو خاص انتظام ٿيل هو، جنهن مان سمجهجي ٿو ته هتان جي ماڻهن کي صفائيءَ ۽ صحت جو تمام گهڻو خيال هو. هتي ان جا وڏا گدام به مليا آهن.
هتان جي ماڻهن جي سماجي زندگي سادي هوندي هئي. هي وونئڻ ۽ ڪڻڪ پوکيندا هئا. ڪن هنڌن تان چانورن جي پوک جا نشان ملن ٿا. ان کان سواءِ ميوا، ڀاڄيون، مڇي، کير ۽ گوشت وغيره سندن خوراڪ ۾ شامل هئا.
هتان پٿر يا ٺڪر جون جيڪي مورتيون مليون آهن، تن ۾ مردن ۽ عورتن جون مورتيون شامل آهن. مردن جي لباس ۾ ٻه ڪپڙا خاص طور تي شامل هئا: ڌوتي، جيڪا هو هيٺئين ڌڙ ڍڪڻ لاءِ استعمال ڪندا هئا ۽ چولو يا قميص، جيڪا ڪلهن کان هيٺ ڌوتيءَ تائين مٿيون ڌڙ ڍڪڻ لاءِ استعمال ڪندا هئا. ڪلهن تي ’ٽڦلي اجرڪ‘ جهڙو ڪپڙو پائڻ جو ثبوت ملي ٿ، جيڪو پروهت (King Priest) جي مجسمي ۾ موجود آهي. مرد عورتن کان مختلف ۽ وڏا وار رکائيندا هئا، جيڪي کليل رکندا هئا، جڏهن ته عورتون چوٽي ڪنديون هيون ۽ مينڍا ٻَڌنديون هيون. کوٽائيءَ مان چرخن جو به چڱو تعداد مليو آهي، جيڪو ٻڌائي ٿو ته هتي گهرن ۾ ڪتڻ ۽ اُڻڻ جو ڪم عام هو. سبڻ واريون سيون ۽ بٽڻ به مليا آهن، جيڪي سيبي ۽ ٽاڪي جي ڪم جو ڏس ڏين ٿا.
مرد ۽ عورتون زيور پائيندا هئا. مرد ڪنن ۾ مختلف نمونن جون واليون، هٿن ۾ منڊيون ۽ ٻانهن ۾ چوڙيون پائيندا هئا، جڏهن ته عورتون ڪنن ۾ ايئرنگ، ٻانهن ۾ چوڙيون ۽ ٻانهيون ۽ ڳچيءَ ۾ هار پائينديون هيون. اهي زيور سون يا چانديءَ مان ٺهندا هئا. سونارڪو ڌنڌو سنڌو تهذيب ۾ صنعت جي صورت اختيار ڪري چڪو هو، جڏهن ته ڪوڏن ۽ سپين مان به زيور ٺاهيا ويندا هئا. وينجهارڪي ڪم ڪافي ترقي ڪئي هئي. عورتون خاص طور اڄوڪي دور وانگر هار سينگار ڪنديون هيون. اهڙيون عاج ۽ چمڙي جون دٻيون مختلف ماڳن تان مليون آهن، جن مان خبر پوي ٿي ته عورتون انهن دٻين ۾ سينگار لاءِ خاص قسم جا رنگ روغن، تيل ۽ ڦليل رکنديون هيون. گول آئينو، عاج جي ڦڻي ۽ سينگار جون ننڍيون ٽپايون به مليون آهن. عورتون چهري تي روغن کانسواءِ اکين ۾ ڪجل پائينديون هيون.
گهرن مان مختلف نمونن جو فرنيچر به مليو آهي، جنهن تي مختلف قسمن جا چٽ نڪتل آهن. ٺڪر جا چٽيل ۽ لسا ٿانو به مليا آهن، جيڪي هتان جا ماڻهو مختلف نمونن سان استعمال ڪندا هئا. ٿانون ۾ ڳنايون ٿالهيون، عام کاڌي جون ٿالهيون، پاٽوڙا، دَکيون، ڪُنا، گُنديون، ٿوٻيون، پيالا، ڪُپا، چلهيون ۽ اهڙيون ٻيون گهرو واهپي جون شيون ملن ٿيون.
سفر ڪرڻ لاءِ بيل گاڏيون مليون آهن، جيڪي ساڳي وقت بار کڻڻ جي به ڪم اينديون هيون. سنڌو تهذيب جا ماڻهو بنا ڇت واري بيل گاڏي بار ڍوئڻ لاءِ، جڏهن ته ڇت واريون بيل گاڏيون سفر لاءِ ڪتب آڻيندا هئا. اهڙين مختلف نمونن جون بيل گاڏيون مختلف مهرن تي اڪيريل مليون آهن.
هي ماڻهو فرصت وقت گهڻوڪري گهريلو رانديون ڪندا هئا. نوَٽڻ ۽ شطرنج هتان جي پسنديده راند هئي. ٻيون ڪثرتي رانديون به ڪندا هئا. ڇوڪريون گُڏين راند ڪنديون هيون. ڳائڻ ۽ نچڻ سندن خاص مشغلو هو.
هتان جي ماڻهن جي زندگيءَ جو دارومدار زراعت تي هو، سنڌوءَ جو پاڻي آل جال هو. پوک سندن مکيه ڌنڌو هو. ڪڻڪ، چانور، جوَ، مٽر ۽ ڪيلا خاص پوکن ۾ شامل هئا. ان وقت اڄ جي مقابلي ۾ مينهن گهڻو پوندو هو ۽ ٻوڏون به جام ٿينديون هيون، ان ڪري هر سال زمينن تي نئون لَٽُ پوندو هو. سندن هر ڪاٺ جا هوندا هئا، ڇاڪاڻ ته ان وقت جي زمين اڄ جي مقابلي ۾ نرم ۽ لٽاشي هئي. وٽن اناج جهجهي انداز ۾ موجود رهندو هو.
پوکي راهيءَ سان گڏ هي ماڻهو مال به ڌاريندا هئا. مال ڌارڻ ۽ چارڻ سندن پراڻو ڌنڌو هو، جيڪو شڪاري دور کان هلندو پئي آيو. سنڌو تهذيب وارن شروعات کان ڪن جانورن کي گهريلو جانورن طور ڌاريو ۽ نپايو ته جيئن سندن کاڌ خوراڪ جون ضرورتون پوريون ٿين، ان کان سواءِ بار برداريءَ لاءِ به جانور ڪم اچن. گهريلو جانورن ۾ ڏاند کي خاص اهميت حاصل هئي، جيڪا اڳتي هلي ’زرخيزي مت‘ يا مذهب ۾ داخل ٿي وئي. ڏاند اڳي ۽ اڄ زمين کيڙڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪن ٿا. ٻين جانورن ۾ رڍون، ٻڪريون، مينهون وغيره شامل هيون، ڪتو ۽ ٻلي به سندن پراڻا ساٿي هئا.
سنڌو تهذيب جا ماڻهو مجسمي سازيءَ ۽ مورتين ٺاهڻ جا وڏا ڪاريگر هئا. ڌرتيءَ ماءُ جا مجسما (Mother Goddess) سنڌوءَ جي هر ماڳ تان مليا آهن، اهي گهڻو ڪري ميڻ (Wax) جا ٺاهي، انهن جي مٿان مٽيءَ جو تهه ڏئي پچائي قالب ٺاهيندا هئا ۽ انهن قالبن سان مورتيون ٺاهيندا هئا، جن مان نچڻيءَ جي مورتي به هڪ آهي.
سنڌو تهذيب جي ماڳن تان ٺڪراٺي جو وڏو تعداد ملي ٿو، ان ڪري سمجهجي ٿو ته هتي هٿ جو ٺڪر ۽ چڪ جو ٺڪر عام جام ٿانون جي صورت ۾ ٺهندو هو. ٿانو مختلف قسمن جا هئا، پر انهن تي مختلف قسم جون تصويرون، چهڪ، ڦڻيءَ جا نشان، پيٺل چٽ، اڀريل چٽ، ليڪون، وڻن جا چٽ، جن ۾ پپر جي پن جا چٽ، جانورن ۽ پکين جا چٽ وغيره سنڌو تهذيب جي خاص سڃاڻپ آهن.
سنڌو تهذيب جا ماڻهو لکي پڙهي به ڄاڻندا هئا. هنن ماڻهن جي لکڻ جا نمونا مهرن جي صورت ۾ مختلف ماڳن تان مليا آهن، جن تي مختلف نشانن سان گڏ ڪن ساهوارن جون تصويرون به شامل آهن، جن ۾ هڪ سڱو ڍڳو، مڇي ۽ ماڻهن جون تصويرون، صابوڻي پٿر، ٺڪر ۽ ٽامي جي ٽڪين تي اڪريل ۽ ٺپيل آهن، جن کي ’تصويري لکت‘ (Pictorial Script) چئجي ٿو. دنيا جي ڪيترن عالمن هن لکت کي پڙهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، پر اها لکت اڃا مڪمل صورت پڙهجي نه سگهي آهي، پر مفروضن آڌار تي نتيجا ڪڍيا ويا آهن، جيڪي امڪاني حد تائين تسليم ڪري سگهجن ٿا. انهن مهرن ۽ ٽڪين تان سنڌو تهذيب جي ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي، پوشاڪ ۽ ٻين ثقافتي شين بابت املهه معلومات ملي ٿي.
هتان جي ماڻهن جي مذهب بابت کوجنائون هلن پيون، پر اها ڳالهه طئي آهي ته اهي ’ماتا ديويءَ‘ جي پوڄا ڪندا هئا. هڪ سڱي ڍڳي جي تصوير ابتدائي ڏندڪٿائن جي نشاندهي ڪري ٿي، جيڪا هنن ماڻهن جي تصور جي پيداوار آهي، ڪن عالمن جو خيال آهي ته هتي ’پشوپتيءَ‘ جي پوڄا جو رواج عام هو. ’پسوپتي‘ اصل ۾ شو آهي، جيڪو دراوڙن جو ديوتا هو، پر ڪي عالم ان سان متفق نه آهن. اهو به انومان ڏيکاريو ويو آهي ته سنڌوءَ جا ماڻهو وڻن کي به پوڄيندا هئا، وٽن پپر جي وڻ کي خاص اهميت حاصل هئي. هو پنهنجون قربانيون يا مذهبي رسمون پپر جي وڻ هيٺيان ادا ڪندا هئا. هو شينهن، ڍڳي ۽ مينهن جي به پوڄا ڪندا هئا. سندن جادو، ٽوڻي ڦيڻي ۽ قربانيءَ تي به اعتقاد هو. ڪيترا اهڙا پٿر مليا آهن، جن کي ’لنگم‘ چئجي ٿو. جنهن مان ڄاڻ ملي ٿي ته اهي لنگم جي پوڄا به ڪندا هئا.
سنڌو تهذيب جي اوج وارو دور، جنهن کي ’سنڌو تهذيب جو پختو دور‘ چئجي ٿو، سو 2600 ق. م کان 1900 ق. م تائين هليو. هيءَ تهذيب ڪا هڪ ڏينهن يا هڪ سال ۾ اوچتو ختم ڪانه ٿي آهي. پر ڪن خاص حالتن جي ڪري هيءَ تهذيب هوريان هوريان پنهنجو اوج وڃائي ويٺي.
عالمن طرفان ڪيل سنڌو تهذيب جي دورن جي ورهاست جو خاڪو هن ريت ڏنو ويو آهي:
(1) 7000 کان 5500 ق.م تائين (مهرڳڙهه وارو بنا ٿانون وارو دور)
(2) 5500 کان 3300 ق.م تائين (مهرڳڙهه II-VI ٿانون وارو دور)
(3) 3300 کان 2600 ق.م تائين (اوائلي سنڌو تهذيب جو دور)
(4) 3300 کان 2800 ق.م تائين (پهريون سنڌو تهذيب جو راويءَ وارو دور)
(5) 2800 کان 2600 ق.م تائين (ٻيو سنڌو تهذيب جو ڪوٽڏجي،
نوشهرو- I ۽ مهرڳڙهه VII وارو دور)
(6) 2600 کان 1900 ق.م تائين (سنڌو تهذيب وارو پختو دور)
(7) 2600 کان 2450 ق.م تائين (ٽيون الف هڙاپائي- نوشهرو II دور)
(8) 2450 کان 2200 ق.م تائين (ٽيون ب هڙاپائي دور)
(9) 2200 کان 1900ق.م تائين (ٽيون ث هڙاپائي دور)
(10) 2200 کان 1300 ق.م تائين (پويون سنڌو تهذيب جو دور)
(11) 1900 کان 1700 ق.م تائين (چوٿون هڙاپائي دور)
(12) 1700 کان 1300ق.م تائين (پنجون هڙاپائي دور)
(13)1300 کان 300ق.م تائين (ڀورن چٽيل ٿانون وارو دور)
سنڌو تهذيب جون جاگرافيائي حدون
سنڌو تهذيب جي حدن کي ڏسبو ته اها تهذيب موجوده سموري پاڪستان واري ايراضيءَ کي پنهنجي گهيري ۾ آڻي ٿي، جنهن ۾ سنڌ، بلوچستان، پنجاب ۽ پختونخوا صوبا شامل آهن. ان کان سواءِ هندستان جي رياست گجرات، راجستان، هرياڻا، پنجاب ۽ ان کان مٿي روپڙ تائين هن تهذيب جي پکيڙ معلوم ٿئي ٿي. مصر ۽ پيروءَ جي تهذيبن وانگر سنڌو تهذيب به ساڳين حالتن هيٺ نپني ۽ وڏي ٿي آهي.
هن تهذيب جون بيٺڪون افغانستان کان تاجڪستان ۽ گجرات تائين پکڙيل آهن. ائين سامونڊي ڪنارن ۾ بلوچستان جو سامونڊي ڪناري وارو ماڳ ستڪا جندور ۽ گجرات جو ڍولاويرا ۽ لوٿل ۽ ٻيا ڪيترائي ماڳ، پاڪستان جي اترئين علائقي گومل واديءَ ۾ به لڌا ويا آهن. بيز (Beas) نديءَ جي ڪناري وارو ماڳ مانڊا (Manda)، جيڪو ڄمون ڪشمير ۾ آهي، سو به سنڌو تهذيب سان واسطو رکي ٿو. سنڌوءَ جا ماڳ نه رڳو ندين جي ڪنارن تي مليا آهن، پر سامونڊي ڪنارن تي به هن تهذيب جي ماڳن جو چڱو تعداد مليو آهي، جيئن بلوچستان ۾ سونمياڻيءَ ويجهو، بالاڪوٽ ڊملوٽي ۽ ڪراچيءَ ويجهو ٻيا ماڳ ۽ ڍولاويرا جو ماڳ وغيره.
هاڪڙي جي سُڪل پيٽ ۾ به سنڌو تهذيب جا ماڳ جهجهي تعداد ۾ ملن ٿا، چولستان ۾ ڊاڪٽر رفيق مغل صاحب 414 ماڳن جو ذڪر ڪيو آهي ۽ موسمي وهندڙ گهگهر- نديءَ تي به ڪافي تعداد ۾ ماڳ کوٽي معلوم ڪيا ويا آهن، جيئن روپڙ، راکي ڳڙهه، سوٿي ۽ ڪالي ڀنگن وغيره. اهڙي قسم جي ماڳن کي جيڪي هاڪڙي ۽ سرسوتي/ گهگهر جي ڪنارن تي ملن ٿا، تن ’سنڌو- سرسوتي تهذيب‘ وارن ماڳن جو نالو ڏٺو ويو آهي، جيڪي 1977ع تائين 500 جي لڳ ڀڳ هئا.
سنڌ جي موجوده حدن ۾ سنڌو تهذيب وارا ماڳ
عام طور تي سنڌو تهذيب جا ٽي دور آهن:
(1) اوائلي سنڌو تهذيب وارو دور (Early Harappan Period) جيڪو 3300 ق.م کان هلي 2600 ق.م تي پورو ٿئي ٿو.
(2) سنڌو تهذيب وارو پُختو دور (Mature Harappan Period)، جيڪو 2600 ق.م کان 1900 ق.م تائين، ۽
(3) پويون سنڌو تهذيب وارو دور (Late Harappan Period)، جيڪو 1900 ق.م کان 1300 ق.م تائين جو آهي.
موهن جو دڙو: ڀارت جي قديم آثارن جي ماهر رکلداس بئنرجيءَ 1918ع کان ڏکڻ پنجاب، بيڪانير، بهاولپور ۽ سنڌ ۾ کوجنا کانپوءِ اهو خيال ڪيو ته سڪندراعظم عيسوي سن کان سوا ٽي سؤ ورهيه اڳ پنهنجي ڪاهه دوران بياس نديءَ جي ڪناري ٺُل ٺهرايا هئا ۽ مٿن يوناني ۽ هنديءَ ۾ نوشتا اڪيريا هئا. سو هن 1918ع کان 1922ع تائين وڏي جدوجهد کانپوءِ سنڌ ۾ کيرٿر کان سنڌونديءَ تائين جيڪب آباد، سکر ۽ لاڙڪاڻي ضلعن ۾ 27 وڏن ۽ 53 ننڍن دڙن کي ڳولي، انهن جي کوٽائي ڪرائي، پر اتفاق سان اهي سڀ ٻوڌي دؤر جا يادگار نڪتا.
ائين اتفاق سان هي ماهر 1922ع ۾ اچي لاڙڪاڻي ضلعي جي ڏوڪري شهر کان 6 ميل پري هڪ ٻڌ وهار (Budh Stupa) وٽ پهتو، جيڪو ڪنهن زماني ۾ ٻڌ جو هڪ اسٽوپا هو. اهو ٻوڌي ٺل سنڌونديءَ جي سطح کان 46 فوٽ مٿي هڪ دڙي تي هو، انهيءَ ٺل جو مٿيون حصو ته ٻوڌي دور جي ڀڪشوئن ۽ انهن جي آثارن سان ڀريل هو، پر هيٺيون حصو ڪنهن به ريت ٻوڌي دور سان لاڳاپيل ڪونه هو. مٿيون سڀ اڏاوتون ٻڌ ڌرم جي راجا واسديو (پهرين) جي دور جون هيون. اهي ان کان هيٺ موجود شهر جي تباهيءَ کانپوءِ هزار سال گذرڻ بعد ان مٿان وري اڏيون ويون هيون. ان خيال کان ته زمين جي سطح کان مٿانهين جڳهه تي مذهبي آستان جوڙڻ سان ان جو سال بسال سنڌوءَ جي ٿيندڙ ٻوڏن کان بچاءُ ٿي پئي سگهيو.
جڏهن بئنرجيءَ ٺل ڀرسان ڪجهه کوٽائي ڪرائي ته کيس اتان پٿر جا ڪَپ (Blades) ۽ ٿانون جو ٺيڪراٺو هٿ آيو، جن جو ٻڌ دور سان ڪو به واسطو نه هو، پر اهي ڪنهن پراڻي دور جي نرالي تهذيب جي نشاندهي ڪري رهيا هئا.
جڏهن بئنرجيءَ اسٽوپا ڀرسان کوٽائي ڪرائي ته اتان کيس هڪ اهڙي مهر ملي هئي، اها شڪل صورت ۾ هڙاپا مان مليل هڪ تصويري رسم الخط واري مهر سان هڪ جهڙائي رکندڙ هئي، جيڪا سر الگزينڊر ڪننگهام کي هڙاپا جي کوٽائيءَ مان ملي هئي.
ان مان بئنرجيءَ اندازو لڳايو ته هن هنڌ تان شايد ڪنهن قديم تهذيب جي دريافت ٿئي، جيڪا هڙاپا وانگر 5 هزار سال کن پراڻي هجي. ڇو ته هتان ملندڙ ڪجهه اوزار ۽ ٺڪر جا ٿانو هڙاپا مان انهن ان وقت کوٽائيءَ مان ملي رهيا هئا، اهو هنڌ ان وقت برصغير ۾ سڀ کان پراڻو ۽ قديم شمار ڪيو ويندو هو. بس ائين سنڌ جي 5 هزار سال پراڻي تهذيب تي زمانن جا پردا ۽ لٽ لهڻ شروع ٿي. پرڏيهي اخبارن ۾ قديم آثارن جي ماهرن جون هن عظيم تهذيب بابت رپورٽون ۽ بيان شايع ٿيڻ شروع ٿيا ۽ جلد ئي سڄيءَ دنيا ۾ هن عظيم تهذيب ۽ تمدن جي هاڪ پئجي وئي. هن دڙي جي کوٽائيءَ سنڌ ديس جي اڻ لکيل تاريخ ۾ 5 هزار سال اڳ جي سونهري دور جو اضافو ڪيو. ائين برصغير سميت سڄي دنيا جي تاريخ جي شروعات هن خطي جي ذڪر سان شروع ٿيڻ لڳي. موهن جي دڙي جي هن قديم ماڳ جي وڌيڪ کوٽائي ان وقت انڊيا جي قديم آثارن واري کاتي جي ڊائريڪٽر جنرل سر جان مارشل جي نظرداريءَ هيٺ 1922ع جي سياري جي مند ۾ ٿي، جيڪا لاڳيتو 1927ع تائين هلي. ان کوٽائيءَ جو سمورو احوال سر جان مارشل ٽن ضخيم جلدن تي مشتمل ڪتاب Mohen Jo Daro شايع ڪرايو.
وري ٻيو ڀيرو هنن کنڊرن جي کوٽائي ارنيسٽ مئڪي جي نظرداريءَ هيٺ ٿي، جنهن پنهنجو ڪم 1927ع کان 1931ع تائين مڪمل ڪيو ۽ پنهنجي تحقيقات کي ڌار ڪتاب ۾ شايع ڪيو.
ان بعد هڪ ڀيرو وري ڊاڪٽر سر آر. ايم. وهيلر، 1950ع کان هن دڙي جي کوٽائي ڪرائي. ان بعد 1965ع ۾ آمريڪي آرڪيالاجيڪل مشن جي سربراهه پروفيسر جارج ايف. ڊيلز (يونيورسٽي آف پينسلونيا) طرفان وڌيڪ کوٽائي ڪرائي وئي. اهڙيءَ طرح هن عظيم شهر جي کوٽائيءَ ۾ بئنرجي، سر جان مارشل، جارج ايف ڊيلز، هارگريوز، سروپ واٽس ۽ ڪي اين. ڊڪشٽ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو ۽ هن 5 هزار سال پراڻي تهذيب ۽ تمدن جا نرالا رنگ ۽ ڍنگ اسان جي سامهون آيا.
موهن جي دڙي جو تباهه ٿيل شهر اتر سنڌ جي ضلعي لاڙڪاڻي ۾ ڏوڪريءَ جي اسٽيشن کان 6 ميل پري آهي. سنڌوندي هن ماڳ جي اوڀر ۾ وهي ٿي. هي کنڊر 240 ايڪڙن ۾ ڦهليل آهن.
لئمبرڪ جي راءِ مطابق هيءُ شهر گهيري ۾ ٽن ميلن کان به وڌيڪ ڦهليل آهي ۽ هي تمام گهاٽي آدمشماريءَ وارو شهر هو.
هي کنڊر هن وقت ٻن حصن ۾ ورهايل آهن. هڪ ’مٿيون شهر‘، جتان شهر پناهه جا آثار مليا آهن، جيڪا ٻن جڳهين کان ڪجهه مٿڀري سطح تي جڙيل آهي. ان مٿينءَ سطح تي جوڙيل اڏاوتن ۾ ميونسپل هال، شهري کاتن ۽ انتظاميه جون سرڪاري آفيسون ۽ بنگلا، پاڻيءَ جو تلاءُ، ٿنڀن وارو اسيمبلي هال ۽ هڪ وڏو اناج جو ڀانڊو مليو آهي، جيڪي مٿين سطح تي ان خيال کان ٺاهيا ويا هئا ته جيئن سنڌو درياهه جي ٻوڏن کان انهن جي حفاظت ٿي سگهي ۽ هيٺئين شهر جا ماڻهو به مٿئين شهر جي قلعي ۾ ٻوڏن وقت پناهه حاصل ڪري سگهن.
ٻيو وري هيٺيون شهر، جنهن ۾ رهڻ جون جايون، دڪان، بازاريون، ڪشادا رستا وغيره آهن. هيٺيون شهر به اعلى رٿا سان انجنيئري مهارت سان ٺهيل آهي. هن شهر جون وڏيون گهٽيون شهر کي مختلف وڏن بلاڪن ۾ ورهائين ٿيون.
شروعات ۾ دڙو هڪ ئي هو، پر پوءِ شايد سنڌونديءَ جي ڪنهن اوائلي ليٽ، هن جي اسٽوپا واري حصي کي هيٺينءَ ايراضيءَ کان جدا ڪري ڇڏيو.
موهن جي دڙي جي هزارين ورهيه پراڻي هن شهر ۾ گهرن سميت ٻيون ڪيتريون عمارتون آهن، جن جو مختصر ذڪر ڪجي ٿو:
وڏو حوض/ تلاءُ: اسٽوپا جي اتر اوڀر واري ڪنڊ ۾ هڪ حوض آهي. هيءُ حوض سنڌو سڀيتا جي اوج واري دؤر جي عمارت آهي. هي حوض مستطيل شڪل جو آهي ۽ ان جي 29 فوٽ ڊيگهه ۽ 23 فوٽ ويڪر آهي. ان ۾ اندر لهڻ لاءِ ڏاڪا آهن. هي تلاءُ وڏو کليل ۽ ڪشادو آهي، جنهن جون ديوارون 7 يا 8 فوٽ آهن. تلاءَ جو ترو مضبوط ۽ لسو آهي. تلاءُ اٺ فوٽ اونهو آهي. هن تلاءَ جي ڀر ۾ هڪ کوهه مليو آهي، جتان تلاءَ کي پاڻي پهچايو ويندو هوندو. هن تلاءَ جي صفائي ڪرڻ لاءِ هيٺان هڪ ڪنڊ ۾ سوراخ به آهي، جنهن مان نالي نڪتل آهي. جنهن رستي تلاءَ ۾ جمع ٿيل ڪنو پاڻي نيڪال ڪيو ويندو هوندو. هيءَ نالِي به نهايت عمدي جڙيل آهي ۽ ايتري اونهي آهي. 6 فوٽ ڊگهو ماڻهو ان ۾ بيهي سگهي ٿو. سڄي نالي ڍڪيل آهي. ناليءَ ۾ وچ تي هڪ کليل سوراخ (Main hole) آهي. ناليءَ ۾ گندو ڪچرو گڏ ٿي وڃڻ جي صورت ۾ ماڻهو اُن سوراخ مان لنگهي وڃي، ناليءَ جي صفائي ڪندو هوندو. پاڻيءَ جي سيمي کي روڪڻ لاءِ ڏامر نموني جو مصالحو هنيل آهي. تلاءَ جي اوساري سيمنٽ جهڙي مصالحي سان ٿيل آهي. سم جي روڪڻ لاءِ ڏامر ۽ ڪنڪريٽ استعمال ٿيل آهي، حوض جي چئني پاسن کان ورانڊو آهي. ورانڊي جي اتر، ڏکڻ ۽ اوڀر پاسي مختلف ڪمرا جڙيل آهن. حوض جي ٺاهڻ ۾ ڪافي محنت کان ڪم ورتو ويو آهي. سرون ڇلي، چڱيءَ طرح مصالحو لڳائي جوڙيون ويون آهن.
حوض جي ڏاکڻين پاسي ساڍا نو فوٽ ڊگها ۽ 11 فوٽ ويڪرا غسلخانا ٺهيل آهن. انهن غسلخانن ۾ پردي داريءَ جو خاص خيال رکيو ويو آهي. هر غسلخاني ۾ مٿي وڃڻ لاءِ هڪ ڏاڪڻ آهي. اُن مان اندازو لڳايو ويو آهي ته اهي جايون ٻه ماڙ هيون. هنن غسلخانن ۽ مٿي ڄاڻايل حوض جو پاڻي وڃي هڪ وڏي نالي ۾ پوي ٿو. نه صرف غسلخانا حوض جي ڀر ۾، پر موهن جي دڙي جي هر گهر ۾ غسلخانا لڌا ويا آهن، جنهن مان خبر پوي ٿي ته موهن جي دڙي وارا صفائي، سٺائي ۽ صحت جو خاص خيال رکندا هئا ۽ صبح جو روزانو تڙ ڪري تيل ڦليل ڪرڻ سندن معمول هو.
پئنچاتي هال- درسگاهه: تلاءَ ۽ اسٽوپا جي وچ ۾ هڪ تمام وڏي عمارت آهي، جنهن جي ڊيگهه 235 فوٽ ۽ ويڪر 78 فوٽ آهي. انهيءَ جو وڏو در اولهه پاسي هو. هن ۾ تمام گهڻا ڪمرا ٺهيل آهن. خاص بيٺڪ جون ٿلهيون ۽ مضبوط ڀتيون ڌيان ڇڪائيندڙ آهن. ماهرن موجب هيءَ عمارت ٻه ماڙ يا ٽه ماڙ هوندي. هي ٿنڀن جو هال ان دور جي ماڻهن لاءِ گڏجاڻيون ڪرڻ لاءِ ٺهيل هوندو، ڇاڪاڻ ته هن هال ۾ ويهڻ لاءِ بئنچن وانگر مٽيءَ جا ڏاڪا ٺهيل آهن ۽ سامهون پليٽ فارم به ٺهيل آهي. وڏي در کان لنگهڻ کانپوءِ هال اچي ٿو، جيڪو 24 فوٽ ڊگهو ۽ 4 فوٽ ويڪرو آهي، جن جي کٻي پاسي هڪ ويڪري در کانپوءِ هڪ اڱڻ آهي، جنهن کي چئني طرفن کان ڀتيون آهن، اُنهن جي چئني پاسن کان ڪمرا آهن، جن ۾ شايد پروهت يا استاد (پاڙهيندڙ) رهندا هوندا. هال جي سڄي پاسي کان 2 گهٽيون آهن. هڪ گهٽي ننڍي اڱڻ طرف وڃي ٿي، جنهن جي چئني پاسن کان وري ننڍا ٻه ماڙ ڪمرا آهن. ان پاسي ڪيترا ٻيا اڱڻ ۽ ڪمرا آهن.
هيٺيون شهر: اسٽوپا جي ايراضيءَ کان هڪ رستو ڏکڻ اوڀر طرف وڃي ٿو، جيڪو ٿورو ئي پري وڃي اوڀر پاسي مڙي، اوڀر واري وڏي رستي سان ملي ٿو. اوڀر واري سڙڪ کوٽيل علائقي کي ٻن حصن ۾ ورهائي ٿي. سڙڪ جي ڏکڻ پاسي ايڇ. آر ايراضي آهي. اتر طرف وي. ايس ايراضي آهي. اوڀر واري وڏي سڙڪ کي گوني ڪنڊ تي ڪاٽي ٿي ۽ وي. ايس ۽ ايڇ. آر. ايراضين کي ٻن حصن ۾ ورهائيندي، ڊي. ڪي ايراضيءَ تي پهچي ٿي. انهن علائقن ۾ هزارين گهر، تمام گهڻيون گهٽيون ۽ بيشمار کوهه آهن.
گهر: موهن جي دڙي مان جيڪي گهرن جون عمارتون مليون آهن، سي سڀ ڪشاديون ۽ هوادار آهن. ڪن گهرن جي اڱڻ ۾ ڏاڪڻ آهي. جنهن مان سمجهجي ٿو ته جڳهيون ٻه ماڙ به هيون. ڀتين تي پلستر ٽي انچ ٿلهو چڙهيل آهي. سرون گاري ۽ چيروليءَ سان ٿڦيل آهن. جڳهيون گهڻوڪري پڪين سرن جون ٺهيل آهن.
دڪان: موهن جي دڙي ۾ گهرن کانسواءِ دڪانن جون عمارتون به مليون آهن. هڪ دڪان اهڙو به مليو آهي، جيڪو شراب خاني جي طرز تي ٺهيل آهي. هڪ دڪان مان نيروليءَ جو ڪُن لڌو ويو آهي ۽ اتي رنگ جا داغ به اڃا ظاهر آهن. جنهنڪري اهو دڪان ڪنهن رنگساز جو معلوم ٿئي ٿو.
کوهه: هتان ڪافي کوهه لڌا ويا آهن. کوهن جي اڏاوت هڪ جهڙي آهي. کوهه پڪسرا ۽ گولائيءَ تي آهن. هڪ ٻه کوهه بيضوي شڪل جا به آهن. کوهن ڀرسان بئنچون به ٺهيل آهن. شايد اهي پاڻي ڀريندڙن لاءِ ويهڻ جون جايون هيون.
ناليون: شهر جي گندي پاڻيءَ جي نيڪال جي ترتيب به اعلى قسم جي آهي. هر هڪ رستي، گهٽيءَ ۽ لنگهه کي پنهنجي پنهنجي ڍڪيل نالي آهي.
هڪ ٻئي مٿان اڏيل شهر: موهن جي دڙي ۾ هڪ ٻئي مٿان ست شهر لڌا ويا آهن. آبڪلاڻيءَ ۾ شايد سنڌونديءَ جي ٻوڏ ۽ چوماسي ۾ جبلن تان پاڻيءَ جي لهي اچڻ سبب هيءُ شهر هڪ ڀيرو زبون ٿيو ٿي ته ماڻهن ڪجهه عرصي بعد اتي نئون شهر ٻڌو ٿي. ائين شهر مٿان شهر ٻڌائون، جن مان اڃا تائين ستن شهرن جو پتو پيو آهي. انهن ستن تهن هيٺان پاڻي نڪتو آهي. قديم آثارن جي ماهرن موجب پاڻيءَ هيٺان پڻ اڏاوتن جا آثار ملن ٿا. مٿي چڙهي آيل سم جي پاڻيءَ جي ڪنهن طريقي سان سطح گهٽ ڪجي ته ڪجهه وڌيڪ تهه دريافت ٿي سگهن ٿا. موهن جي دڙي جي کوٽائي ڪندڙ سر جان مارشل کوٽائيءَ دوران لنڊن جي هڪ اخبار ۾ لکيو ته: ”اسان هيل تائين کوٽائيءَ ۾ هڪ ٻئي هيٺان نون شهر جا کنڊر ساڳي مال ۽ مٽيءَ جي تهن هيٺان لڌا آهن، جنهن مان بئبيلونيا کان به اڳ جي تهذيب تي روشني پوندي. اسان اڃا اونهي کوٽائي ڪنداسين. سمجهون ٿا ته اڃا 3، 4 يا 5 شهر انهن تهن مان هٿ ڪنداسين. جن جي عمر 9 کان 11 هزار ورهيه پراڻي هوندي.“
سر جان مارشل دڙي جي کوٽائيءَ کانپوءِ اعتراف ڪيو ته: ”قديم مصر خواه اولهه ايشيا ۾ اهڙو ڪو به مثال ڪونهي، جنهن سان موهن جي دڙي جي رهواسين جي ٺهيل سهڻين سنان ڪوٺين ۽ ڪشادن گهرن سان ڀيٽ ڪري سگهجي. انهن ديسن ۾ ديوتائن جي مندرن، محلاتن ۽ راجائي سماڌين تي بيشمار ناڻو لٽايو ويندو هو. باقي عام ماڻهو بلڪل سادين مٽيءَ جي جهوپڙين ۾ رهندا هئا، پر سنڌ ۾ تصوير جو بلڪل ٻيو روپ آهي، جتي سندر عمارتون فقط نگر واسين جي سک لاءِ ئي جڙنديون هيون.“
موهن جو دڙو، سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جو مرڪز هو ۽ سنڌ ملڪ جي گاديءَ وارو شهر هو، جتان هتان جا رهواسي رياست جي ٻين پرڳڻن يا رياستن جي نظرداري ڪندا هئا. هي شهر 3000 ق.م کان لڳ ڀڳ 1500 ق.م تائين آباد رهيو. (وڌيڪ ڏسندا: ’موهن جو دڙو‘)
ڳاڙهو ڀڙو: ڳاڙهو ڀڙو، سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جو هڪ اهم هنڌ آهي. اڄ کان ڪي 5 هزار سال اڳ ۾ هيءُ هڪ مشهور واپاري شهر هو ۽ هتان مال نه صرف سنڌو سڀيتا جي ٻين شهرن ڏانهن ويندو هو، پر هتان سامونڊي ٻيڙا، مال سان ڀرجي، ميسوپوٽيما (عراق) ۽ مصر لاءِ روانا ٿيندا هئا. هي شهر ان واپاري رستي تي هو، جنهن تان هڙاپا، موهن ۽ منڊيگاڪ جا واپاري پنهنجو مال کڻي لوٿل، رنگپور ۽ سومناٿ سميت ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ جي ٻين شهرن ڏانهن ويندا هئا. هيءُ شهر نه صرف بحري، پر بري لحاظ کان به واپار جي عروج تي رهيو هو. بري لحاظ کان ان ڪري، جو بلوچستان واري طرف کان ايندڙ وڻجارڪي واٽ، جيڪا منڇر ڍنڍ جي ڀرسان لنگهندي هئي، اها پڻ ڳاڙهي ڀڙي وٽان گذري لوٿل طرف ويندي هئي ۽ ٻيو بري رستو ڊٻ ڏيٿڙي، ڪوٽڏيجي ۽ چانهونءَ جي دڙي کان ٿيندو، هتي پهچندو هو. بحري لحاظ کان هاڪڙو درياهه ڳاڙهي ڀڙي کان ڪجهه پنڌ تي وهندو هو، جنهن جي رستي ڪالي بنگن، عالمگير پور، هڙاپا ۽ رحمان ڳڙهيءَ جا واپاري ٻيڙين ۾ سفر ڪري هتي پهچندا هئا ۽ پوءِ سمنڊ رستي ٻاهر ويندا هئا.
ڳاڙهي ڀڙي جا آثار، ٿرپارڪر ضلعي جي عمرڪوٽ تعلقي ۾ آهن، جنهن جي کوٽائي پاڪستان جي قديم آثارن واري ماهر محمد شريف 1972ع ۾ ڪرائي. هن قديم شهر جا آثار 5 کان 6 ايڪڙن جي وسيع ايراضيءَ تي پکڙيل آهن ۽ دڙي جي سمنڊ جي سطح کان اوچائي 25 فوٽ کن مٿي آهي. هيءُ ڀڙو ٻن حصن ۾ ورهايل آهي. هڪ حصو ميدان ۾ اڳتي نڪتل پيٽ تي آهي ۽ ٻيو حصو انهيءَ ميدان ۾ فرلانگ کن ڪپر کان اندر بيٺل آهي. هن ڀڙي ۾ هڪ ڪوٽ جا آثار مليا آهن، جنهن بابت ماهر چون ٿا ته اهو پوءِ جي زماني سان واسطو رکي ٿو، پر ڪوٽ ۾ پکڙيل ٺڪراٺو ان راءِ کي شڪ ۾ تبديل ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته ڪوٽ وٽان مليل ٿانون جا ٽڪرا ۽ ٺڪريون، سنڌو سڀيتا جي مليل باقيات سان تعلق رکن ٿيون. ڳاڙهي ڀڙي مان مليل ٺڪر جا ٿانو هوبهو انهن ٿانون سان مشابهت رکن ٿا، جيڪي اڳ اولهه سنڌ جي شهري تمدن جي بستين مان ملي چڪا آهن. ان ڪري مليل ڪوٽ سنڌو سڀيتا جي وارثن جي محنت ۽ جدوجهد جو ئي نتيجو آهي.
ڳاڙهي ڀڙي جو مٿاڇرو سڄو ٺڪرن جي ڀور ۽ پڪل مٽيءَ جي دز سان ڳاڙهو لڳو پيو آهي. جنهن مان هتان جي رهواسين جي ٺڪر جي ٿانون ٺاهڻ ۽ پڪين سرن سان گهرن جوڙڻ جي مهارت ۽ ڪاريگريءَ جو پختو ۽ چٽو ثبوت ملي ٿو. هن قديم آثار مان باقياتي کوجنا ڪندڙ ماهرن کي ٽنگر ٿانون جي گهڻائي، ٺڪر جا ڪنڱڻ، چقمقي پهڻ جا ڌار وارا اوزار، ٽامي جي ڪانٽن جا ٽوٽا توڙي ڳريل، پراڻا سوڌيل ڌاتوءَ جا ننڍا ننڍا ڳنڍا پڻ هٿ آيا آهن. ڳاڙهي ڀڙي جي آس پاس ۾ ڪو به اهڙو هنڌ نه مليو آهي، جتان چقمقي پهڻ هٿ ايندو هجي. ان ڪري چقمقي پهڻ ضرور روهڙيءَ مان ڪوٽ ڏيجيءَ جا باشندا هتي آڻيندا هوندا يا وري ڪالي بنگن، هڙاپا، سري ڪولا جا ايندڙ مسافر جيڪي روهڙيءَ رستي هيڏانهن ايندا هوندا، انهن اهي چقمقي پهڻ يا اوزار هتي آندا هوندا، ڇاڪاڻ ته چقمقي پهڻ ملڻ جو ويجهي ۾ ويجهو هنڌ روهڙيءَ وارا ٽڪر ئي ٿي سگهن ٿا.
ڳاڙهي ڀڙي جا رهواسي، جيڪي نه صرف ٺڪر جا عمدا ٿانو ٺاهيندا هئا ۽ پٿر جا اوزار استعمال ۾ آڻيندا هئا، پر ان سان گڏ ڌاتو ڳاري انهن مان پڻ ڌاتوءَ جا اوزار ٺاهيندا هئا. هو پنهنجي ٿانون تي موهن جي دڙي جي رهواسين وانگر چٽسالي ڪندا هئا ۽ عجيب قسم جي چٽن ۽ گلن سان انهن کي خوبصورتي بخشيندا هئا. ٿانون تي وڻ ٽڻ نقش ڪندا هئا ۽ انهن ۾ وڌيڪ دلچسپي پيدا ڪرڻ لاءِ ٿانون کي رنگين پڻ ڪندا هئا. ان ڳالهه جي تصديق ڳاڙهي ڀڙي تان مليل اهي چٽساليءَ وارا ٿانو ۽ ٺڪريون آهن، جن تي شڪليون ٺهيل آهن. اُنهن ٿانون جو رنگ گهاٽو خاڪي آهي ۽ مٿن اُڪريل وڻن ۾ خاص وڻ کجيءَ جو آهي.
نُهٽو: نهٽو، سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جي دور سان واسطو رکندڙ شهر هو، جنهن جا آثار ضلعي ٿرپارڪر جي مٺي تعلقي ۾ هاڪڙي درياهه جي اڀرندي ڪپ تي مليا آهن. نهٽو ڏکڻ سنڌ جو سامونڊي ڇيڙي وارو شهر هو. ڇاڪاڻ ته ان دور ۾ سمنڊ جو ڪنارو نهٽي وٽ هو ۽ سمنڊ جو پاڻي نُهٽي شهر جي ڪپرن کي ڇُهندو هو. پوءِ ڪافي عرصو گذرڻ بعد سمنڊ هيٺ لهي ويو ۽ اڄ نُهٽي کان ڪوهن تي آهي.
نهٽو سامونڊي ڪناري وارو شهر ۽ درياهي پتڻ هجڻ ڪري سنڌو سڀيتا جي رياست لاءِ وڏي اهميت رکندڙ هو. اتر سنڌ جا ٻيڙا ۽ جهاز سري ڪولا، هڙاپا، ڪالي بنگن ۽ ٻين شهرن مان هاڪڙي درياهه رستي هتي مال آڻيندا هئا، جيڪو وري سامونڊي بندرگاهه رستي ٻاهرين ملڪن ڏانهن ويندو هو. نهٽو سمنڊ جي کاريءَ تي هجڻ ڪري جلدئي ترقي ڪرڻ لڳو ۽ سنڌو ماٿريءَ جي اهم شهرن ۾ شمار ٿيڻ لڳو. ايڇ. ٽي لئمبرڪ نهٽي شهر بابت بابت چوي ٿو ته: ”هن وسنديءَ جا ماڻهو هاڪڙي درياهه مان پنهنجون ٻيڙيون ڪاهي مٿينءَ سنڌ ڏي ايندا هئا ۽ پنهنجي شهر مان هيٺ سمنڊ رستي ٻين ملڪن سان به واپار ڪندا هئا. نهٽي جي بندرگاهه کان سنڌو ماٿر جا ماڻهو ٻاهرين ملڪن ڏانهن سفر ڪري ويا.“
نهٽي جو شهر سمنڊ جي مٿاڇري کان رڳو 15 فوٽ مٿي آهي. نهٽي جا آثار ٻن دورن سان واسطو رکندڙ آهن ۽ اهي آثار ٻن دڙن تي ٻڌل آهن. هڪ اوڀارون دڙو ۽ ٻيو اولاهون دڙو. الهندي طرف وارو دڙو سنڌو سڀيتا جي دور جو آهي، جڏهن ته اڀرندو ويجهڙ جي تاريخي دور جو آهي.
نهٽي مان ڳاڙهي رنگ جا ٿانو مليا آهن، جن ۾ ٺڪر جا ٿانو، ڪنگڻ، سڪا، رانديڪا، بيل گاڏيون، مٽيءَ جا ڦيٿا ۽ زيور شامل آهن. هتان هڪ مستطيل شڪل جي مهر لڌي آهي، جنهن تي تصويري رسم الخط جون ٽي نشانيون اُڪريل آهن. اهڙن ئي حرفن واري مهر موهن جي دڙي مان پڻ لڌي آهي.
ٿرڙي گجو: ٿرڙي گجو، ’ڳوٺاڻي ثقافت‘ جي دور جو هڪ ڳوٺ آهي، جيڪو ٺٽي شهر کان ڏهاڪو کن ميل اولهه طرف آهي. آثار قديمه جي ماهر سر هينري ڪزنس کي هتان نئين پٿر واري دور جي آباديءَ جا دلچسپ آثار مليا. هيءُ ڳوٺ ان ٻه واٽي تي آهي، جيڪو ستڪاجن دور، بالاڪوٽ، عالماڻي کان ٿيندو، ٿرڙي گجي وٽان لنگهي نُهٽي ۽ ڪڇ جي ٻين شهرن ڏانهن وڃي ٿو. قديم وقت ۾ هيءُ ٻه واٽو به مکيه واپاري رستو هو، جنهن رستي اولهه سنڌو ماٿر جي ملڪن سان ڪاٺياواڙ ۽ ڪڇ جو خشڪيءَ رستي واپار هلندو هو.
هيءُ ڳوٺ به ڪوٽڏجي، ڪوهتراس، بٺيءَ ۽ ڳاڙهي ڀڙي وانگر هڪ ڪوٽ جي اندر آهي. هن قلعي جون ڀتيون ٻٽيون هئڻ ڪري ڪافي ٿلهيون آهن. قلعي جون ڪمانون بهتر قسم جون ٺهيل آهن ۽ قلعي جي ويڪر 250 فوٽ آهي.
هتان مليل اوزار ۽ ٿانو اهڙي ئي قسم جا آهن، جيڪي هن کان اڳ آمري ۽ ان جي همعصر هنڌن تان مليا آهن.
ڪوهه تراش بُٺي: ڪوهتراش بُٺيءَ جا قديم آثار ضلعي دادوءَ ۾ کيرٿر جبل جي ڪڇ ۾ ڪرچات کان 10 ڪلوميٽر اتر اولهه طرف آهن. هن بستيءَ جي چوکي چڪاس ۽ کوٽائي قديم آثارن جي ماهر اين. جي مجمدار ڪرائي. دڙي جي کوٽائيءَ مان معلوم ٿيو آهي ته هيءُ قديم ماڳ سنڌو سڀيتا جي شروعاتي دور سان واسطو رکندڙ آهي ۽ هيءَ بستي سنڌ ۽ بلوچستان ۾ مليل ’ڳوٺاڻي ثقافت‘ جي زماني جي آهي.
ڪوهه تراش بُٺي، ان اهم ’وڻجارڪي واٽ‘ تي آهي، جيڪا بلوچستان ۽ سنڌ کي ڳنڍي ٿي. قديم دؤر ۾ هن واٽ تان بلوچستان ۽ سنڌ جي شهرن ڏانهن ايندڙ ويندڙ قافلا لنگهندا هئا ۽ انهن قافلن جي منزل هن ئي بستيءَ ۾ ٿيندي هئي، ڇو جو هڪ ته اها ان واپاري رستي جي اهم ۽ خاص جڳهه هئي، جتان واپاري پنهنجو سيڌو سامان وٺي، اڳتي جي سفر لاءِ پوري تياري ڪندا هئا. ٻيو ته هي هنڌ ان لاءِ به اهم هو، جو هتي سامان جي مٽاسٽا ٿيندي هئي ۽ واپاري پنهنجو مال ٻئي ملڪي حصي ڏانهن ويندڙن جي حوالي ڪندا هئا. هيءَ وسندي ان جڳهه تي ان لاءِ به اهم هئي ته علائقي مان لنگهندڙ قافلن جي حفاظت ٿي پئي سگهي ۽ واٽ جي سلامتيءَ لاءِ هتي اهو انتظام ٿيل هو. واپارين جي اچ وڃ ۽ رهڻ ڪري هن شهر چڱي ترقي ڪئي، خاص ڪري کيرٿر جي ڪڇ ۾ جيڪي ان دور جا ڳوٺ هئا، انهن لاءِ هيءَ جڳهه مرڪز جو ڪم ڏيندي هئي ۽ هو پنهنجو سيڌو سامان هتان گهرائيندا هئا. هتي جي ماڻهن پنهنجي گذر سفر لاءِ مال ڌاريو ۽ ان کانسواءِ زراعت پڻ سندن خاص ڪرت ۾ شامل هئي. هتان جا رهواسي، ڪوهستان ۾ رهندڙ ماڻهن وانگر خانه بدوش نه هئا، پر مالوند هئا، هاري هئا ۽ هنن بهترين گهر ٺاهي هڪ هنڌ رهائش اختيار ڪئي ۽ تمدني زندگيءَ جو آغاز ڪيو.
ڪوهتراش بُٺيءَ مان مجمدار کي بهترين قسم جون اڏاوتون مليون آهن. هڪ گهر مان مجمدار کي هڪ ڪنڊ ۾ بهتر قسم جو ٺهيل غسل خانو مليو آهي ۽ ان ئي گهر مان ٻن منزلن واري عمارت جا نشان پڻ مليا آهن. اتان هڪ ڏاڪڻ جا آثار به مليا آهن، جنهن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته هتي ٻه ماڙ جڳهيون به ٺهنديون هونديون ۽ گهرن جا فرش پڪسرا هوندا. يعني ڪوهتراش جا رهواسي موهن جي دڙي جي رهواسين جيترا ئي سڌريل ۽ متمدن هئا ۽ صحت جي حفاظتي اصولن تحت روزانو وهنجندا هئا۽ گهر به عمدي قسم جا ڪنهن رٿا سان جوڙيا هئائون.
ڪوهتراش ۾ هڪ عمدو ڪوٽ به مليو آهي. ان ڪوٽ جي ڀرسان چڱي ايراضيءَ ۾ گهر ٺهيل آهن. مکيه هنڌ کان ٿورو هيٺ کلئي ميدان ڏانهن جيڪڏهن نظر وجهجي ٿي ته ان پاسي به وڏي تعداد ۾ رهائش جا نشان ملن ٿا. ڪوهتراش مان مليل ڪوٽ بابت چئي نه ٿو سگهجي ته ڪو اهو خطري وقت بچاءَ لاءِ ٺهيل هو. باقي جي ايئن کڻي مڃجي ته ان ۾ واپارين ۽ وڏن ماڻهن جون جڳهيون يا مال جا ڀانڊا هجن ته ٻي ڳالهه آهي.
ڪوهتراش جا باشندا مالدار ماڻهو هئا. هو رڍون، ٻڪريون، گڏهه، رڇ ۽ ٻيا جانور پاليندا هئا ۽ کاڌي ۾ انهن جو گوشت کائيندا هئا ۽ جانورن کان سواريءَ جو ڪم پڻ وٺندا هئا. هو ڌاتن جي استعمال مان پڻ واقف هئا. هو ٽامي مان پنهنجا اوزار ۽ ٿانو ٺاهيندا هئا.
ڳوٺاڻي ثقافت جي ٻين بستين وانگر هي ڳوٺ به ان جي بنياد وجهندڙن پاڻيءَ جي سهولت کي آڏو رکي ٺاهيو ۽ اتي وڃي رهائش اختيار ڪيائون، جتي پاڻي جالارو ملندو هو. هن بستيءَ جي ڀرسان چشمو مليو آهي، جتان نه صرف پيئڻ جو پاڻي حاصل ڪيو ويندو هو، پر ان چشمي جي پاڻيءَ تي ٻني ٻارو پڻ ڪيو ويندو هو. ڇاڪاڻ جو گبربندن جي وچ تي هن بستيءَ جي ڀرسان اهڙي زمين موجود آهي، جتي کيتي ٻاڙي ڪري سگهجي. ٻيو ته برسات جي مند ۾ پاڻي جيڪو جبلن تان لهندو هو، اهو گبربندن رستي درياهن ۾ وڃڻ کان روڪي، ان تي هتان جا رهواسي فصل ڪندا هئا.
پانڌي واهي: پانڌي واهيءَ جا قديم آثار دادو ضلعي جي جوهي تعلقي ۾ نلي نئن ويجهو آهن. ڳوٺاڻي ثقافت جي وارثن جي هيءَ وسندي کيرٿر جبل جي هيٺان هڪ مٿانهين ماٿريءَ تي آهي. هيءَ وسندي موهن جي دڙي جي شهري تمدن کان اڳ جو هڪ ننڍو ڳوٺ يا واهڻ آهي. کوٽائيءَ دوران اتان ٻه تهه مليا آهن. هيٺيون تهه، جيڪو ڳوٺاڻي ثقافت واري دور جو آهي، اتان آمريءَ دؤر جو ٺڪراٺو مليو آهي، جڏهن ته مٿئين تهه مان هڙاپا دور جا مخصوص ڳاڙهي تر تي ڪاري چٽساليءَ وارا ٿانوَ مليا آهن. قديم آثارن جي ماهر لوئيس فليم جي راءِ آهي ته: اهو ضروري ناهي ته اهڙي چٽساليءَ وارا ٿانو فقط هڙاپا دور سان واسطو رکندڙ هجن. جڏهن ته هتان ملندڙ ڪن ٿانون جو واسطو ڏاکڻي بلوچستان سان به آهي. ٿانون کانسواءِ هتان افغانستان جي قديم آثار منڊيگاڪ مان لڀندڙ قيمتي مڻيا، نيزا، چقمقي پهڻ وارا اوزار پڻ مليا آهن. چٽن ۾ پپر جو پن، مڇين جا ڇلر ۽ ڍڳن جا چٽ عام آهن. ڍڳي جي چٽ جو نمونو بلوچستان جي ڪلي- ميهي ڪلچر سان واسطو رکندڙ آهي، جڏهن ته مڇين جا ڇلرن جا چٽ موهن جي دڙي سان واسطو رکندڙ آهن.
هيءَ وسندي انهن ماڻهن جي آهي، جيڪي مال ڌاريندا هئا ۽ پوکي راهيءَ تي گذران ڪندا هئا. هو ننڍا مستطيل گهر ٺاهي، انهن ۾ رهندا هئا. گهرن جي ڀتين جي پيڙهه پٿر جي رکندا هئا، باقي اڏاوت چيرولي يا گاري سان ڪندا هئا. ڪن هنڌن تي سَرن جي تيلين ۽ پيش مان به ڇپر ٺاهيندا هئا ۽ انهن مٿان ٿلهي گاري جو تهه چاڙهي ڇڏيندا هئا. اهڙي قسم جون اڏاوتون گهٽ ئي ٿينديون هيون، پر گهڻو ڪري پٿر ۽ چيروليءَ سان مضبوط ڪيل اوساريءَ جو ڪم جام هلندو هو. ڇو جو پانڌي واهي کيرٿر جي پاڙ وٽ هئي. جتي پٿر جو ججهو انداز ۽ ان کي سولائيءَ سان حاصل ڪرڻ جا موقعا فراهم هئا. هتان جا باشندا پنهنجا اوزار چقمقي پهڻن مان ٺاهيندا هئا. چقمق ملڻ جو هنڌ پانڌي واهيءَ کي تمام ويجهو آهي. ان هنڌ جي ڀرسان اوزار ٺاهيندڙ ڪاريگرن جي پٿرائن گهرن جا نشان ۽ سندن اوزارن جي ڀور ۽ ٽڪرا وڏي انداز ۾ مليا آهن. پانڌي واهيءَ جي ماڻهن هتي پنهنجي رهائش، پاڻيءَ جي سهولت کي مدنظر رکي اختيار ڪئي ۽ اتي ئي وڃي پنهنجا جهوپا جوڙيا، جتي پاڻي آسانيءَ سان ملي سگهيو ٿي. پانڌي واهي ڳوٺ جي ڀرسان پاڻيءَ جو هڪ چشمو به مليو آهي. جتان اتان جا باشندا پاڻي حاصل ڪندا هوندا ۽ ان ئي چشمي جي پاڻيءَ تي گذرسفر لاءِ ٻني ٻارو ڪندا هوندا. ان چشمي مان نڪتل هڪ ڪڙيي (واٽر) جا نشان مليا آهن، جيڪو ڪڙيو چشمي مان نڪري آباديءَ لائق زمين کي پوک ڪرڻ لاءِ پاڻي پهچائيندو هو. ڀون وگياني ماهر فيڊن گهڻو اڳ ان چشمي جو جائزو وٺي ٻڌايو هو ته چشمو جيترو اڳي پاڻي ڏيندو هو، هاڻي ايترو نه رهيو آهي.
پانڌي واهي وسنديءَ ۾ اسان کي ٻن قسمن جا گهر ملن ٿا. هن وسنديءَ جا مرڪزي گهر، جيڪي ننڍڙي ايراضيءَ ۾ پکڙيل آهن، اهي هڪ قدرتي مٿانهين دڙي تي آهن. انهن گهرن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته هي گهر جيڪي مرڪز ۾ آهن، اهي ڳوٺ جي چڱي مڙس ۽ سندس عزيزن جا هوندا ۽ ان مرڪزي رهائشي ايراضيءَ جي چوڌاري پري پري تائين چوٿائي کن ميل ۾ اڪيلا گهر يا گهرن جا ميڙاڪا لڌا ويا آهن، جيڪي ٻئي قسم جي گهرن ۾ شامل آهن. جتان ڪافي انداز ۾ ڀڳل ٿانون، قيمتي چقمقي پهڻن جا اوزار مليا آهن. اهي گهر وسنديءَ جي هارين نارين ۽ مالوندن جا هوندا. پانڌي واهي وسنديءَ جا رهواسي هاري ۽ مالدار هئا. پنهنجو گهڻو وقت مال چارڻ ۽ زراعت ڪرڻ تي صرف ڪندا هئا.
هن وسنديءَ جي ملڻ سان سنڌو ماٿر جي قديم ڳوٺاڻي ثقافت تي وڌيڪ روشني پوي ٿي. ٻيو ته هيءُ هنڌ ان ڪري به اهم آهي، جو هي ميسوپوٽيما (عراق) سان ٿيندڙ واپاري رستي تي هو ۽ واپاري قافلا هي وسندي لتاڙي مولا لڪ ذريعي ميسوپوٽيما ويندا هئا.
ڪِڙي گل محمد: ڪڙي گل محمد جا قديم آثار ڪوئيٽا شهر کان 3 ميلن جي فاصلي تي آهن. نيچرل هسٽري ميوزم آف آمريڪا جي هڪ ماهر والٽر سروس جونيئر 1951-1950ع ۾ صوبي بلوچستان جي ڪوئيٽا ماٿر ۾ قديم آثارن جي چڪاس ڪندي هيءُ هنڌ ڳولي لڌو. هن کي اتي پوئين پٿر واري زماني جي شروعاتي دور جا تهه مليا هئا. انهيءَ دور جي ماڻهن کي مٽيءَ جا ٿانو ٺاهڻ به ڪونه ايندا هئا. هتان ڪُٽ جي دور کان اڳ ٺهيل پٿر جا اوزار لڌا ويا آهن. هتان جا رهاڪو ڪچي مٽيءَ جي گهرن ۾ رهندا هئا. رڍون پاليندا هئا ۽ کيتيءَ ڪرڻ کان پڻ واقف هئا. جنهن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته هو انهن جانورن جو گوشت پڻ کائيندا هئا. هيءَ بستي مشهور ’شهري تمدن‘ کان تمام گهڻي اڳ جي ’ڳوٺاڻي ثقافت‘ جي دور جي ڳوٺاڻي آبادي هئي، جنهن جي عمر ماهرن 4200 ق.م مقرر ڪئي آهي.
ڪِڙي گل محمد جي قديم آثارن مان ماهرن کي هڪ دڙي جي 40 فوٽ کوٽائيءَ کانپوءِ اهڙن قديم ماڻهن جا آثار مليا آهن، جيڪي شروعات ۾ ٿانون جي استعمال کان اڻ واقف هئا. انهن جا اوزار صرف پٿر جا چاقو، هڏن جون سُيون ۽ نيزا ئي هئا. هو پنهنجا گهر اُس ۾ سڪايل ڪچين سرن جا ٺاهيندا هئا. هو مالوند هجڻ سان گڏ زراعت جي فن کان به واقف هئا. ڪٿي ڪٿي بيڊولا ۽ ٿلها برتن مليا آهن، شايد اهي سندن برتن ٺاهڻ جون شروعاتي ڪوششون هجن. آهستي آهستي هنن ان فن ۾ ترقي ڪئي ۽ اهڙيءَ طرح ٻن قسمن جا ٿانو رائج ٿي ويا. دڙي جي مٿانهين تهه مان اهڙا ٿانو مليا آهن، جن جي بناوت ۽ رنگين نقش نگاري اڄ جي ٿانون سان مقابلو ڪندڙ آهي. انهن ۾ پهريون قسم اهڙن ٿانون جو آهي، جيڪي ذوب جا برتن ڪوٺجن ٿا. ڇاڪاڻ ته اهي ذوب ۽ لورالائيءَ جي وادين ۾ زياده استعمال هيٺ هئا. انهن ٿانون جو تهه گهاٽي ڳاڙهي رنگ جو آهي، جنهن تي ڪاري رنگ جي چٽسالي ٿيل آهي.
مٿئين تهه مان مليل ٿانون تي خاص ڪري هرڻ ۽ ڪونهٽ نما پٺين وارن ڍڳن جون تصويرون ٺهيل آهن. ٻئي قسم جا اهي ٿانو آهن، جيڪي سڀ کان پهريان ڪوئيٽا جي علائقي ۾ لڌا ويا. ڪوئيٽا مان مليل ٿانون جو تهه ڳاڙهي بجاءِ هلڪو ڀورو آهي ۽ انهن تي جانورن جون تصويرون تمام گهٽ آهن.
دمب سادات: ڪوئيٽا کان 10 ميل پري قلات ڏانهن ويندڙ رستي تي سنڌو سڀيتا جي وارثن جي هڪ اهم بستي دمب سادات ملي آهي. جنهن جي 1942ع ۾ آثار قديمه جي هڪ ماهر اسٽيوئرٽ پگٽ کوٽائي ڪرائي. دمب سادات ۾ زمين جي اصل سطح تائين کوٽائي ڪرائي وئي، جتان آباديءَ جا 3 تهه مليا آهن. آخري تهه مان اعلى قسم جي مٽيءَ جا برتن مليا آهن. مٿئين تهه مان هڪ چبوترو مليو آهي، جنهن جي بنياد جي ڪنڊ ۾ پٿرن سان تعمير ٿيل هڪ تهه خانو مليو آهي، جتان هڪ ديويءَ جي مورتي ملي آهي. مورتي هڪ ننڍي پليٽ فارم تي نصب ٿيل آهي. جنهن متعلق چيو وڃي ٿو ته اها ذوب ديويءَ جي مورتي آهي.
هن دڙي جي کوٽائيءَ مان معلوم ٿئي ٿو ته هتي جا ماڻهو گهر ٺاهي رهندا هئا. سندن گهر ننڍن ننڍن ڪمرن تي مشتمل هوندا هئا، جن جي اندروني ڊگهائي ۽ ويڪرائي عام طرح 10 ۽ 7 فوٽن جي ويجهو هوندي هئي. سندن گهرن جي پيڙهه ۾ پٿر استعمال ٿيل هوندو هو ۽ مٿي اوساري مٽيءَ جي سرن جي ٿيل هوندي هئي. ڪٿي ڪٿي پٿر به استعمال ٿيل هوندو هو. سندن گهرن جي ڪوٺين ۾ عام طرح پٿرن جو فرش لڳل هوندو هو ۽ ڪمري جي هڪ ڪنڊ ۾ چلهه پڻ ٺهيل هوندي هئي. شهر جي رٿابندي، سنڌو سڀيتا جي ٻين بستين وانگر اعلى قسم جي نه هئي، شهر جون گهٽيون سوڙهيون ۽ ڏنگيون ڦڏيون آهن. گهرن ۾ اناج ڪٺي ڪرڻ لاءِ مٽيءَ جا برتن مليا آهن. ان کانسواءِ گهرن مان شراب ٺاهڻ جا برتن، پيالا ۽ گلاس پڻ مليا آهن، جيڪي ڏاڍي سٺي مٽيءَ جا ۽ اعلى نموني جي ڪاريگريءَ سان ٺهيل آهن. انهن برتنن کي سهڻن رنگن ۽ چٽن سان سينگاريو ويو آهي. اتان هڪ کير ماپڻ جو ٿانءُ پڻ مليو آهي.
دمب سادات مان مليل مٽيءَ جا اهي برتن خاص ڌيان لهڻن، جن تي اکرن جون نشانيون مليون آهن. اهڙائي نشان ڪوئيٽا مان مليل ٿانون تي پڻ مليا آهن. هي نشان رومي حرف هجي سميت ’وي‘ (V)، ’ڊبليو‘ (W)، ’اي‘ (A)، ’ٽي‘ (T) ۽ ٻين حرفن جهڙا آهن. اهي اکرڪچن ٿانون تي ڪاٺيءَ يا ڪنهن ٻي نوڪدار شيءِ سان لکيل آهن، جيڪي انهن ٿانون جي مالڪن جون خاص نشانيون معلوم ٿين ٿيون.
دڙي جي کوٽائيءَ مان ٽامي ۽ ڪـُٽ جا اوزار مليا آهن ۽ ٻيا اوزار گهڻو ڪري هڏن، پٿرن، چقمقي پهڻن ۽ سليٽ جهڙي نرم پٿرن مان ٺهيل آهن. اتان سپن ۽ پٿرن جا سادا مڻيا به مليا آهن.
سادات جا ماڻهو اناج، اڄڪلهه جي ماڻهن وانگر پينهندا ڪو نه هئا، پر ان کي پٿر جي اُکرين ۾ ڪٽي استعمال ڪندا هئا. سندن گهرن مان رڍن ۽ ٻڪرين جون به ڪافي هڏيون مليون آهن، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته هو انهن جانورن جو گوشت کاڌي طور استعمال ڪندا هئا. سندن مکيه ڌنڌو هارپو هو. ان کان سواءِ واپار ڪرڻ ۽ مال چارڻ به سندن ڪرت ۾ شامل هئا.
دڙي جي کوٽائيءَ مان مٽيءَ جا ٺهيل بت ۽ مورتيون ڪافي انداز ۾ مليون آهن، جيڪي ماتا ديويءَ جون مورتيون معلوم ٿين ٿيون، جن جي ڳچين ۾ مڻين جا هار پيل آهن ۽ انهن جا وار چيلهه تائين لڙڪندڙ آهن. ماتا ديويءَ جي مورتين کانسواءِ ڪونهي نما ڍڳن ۽ گهوڙن جا مجسما پڻ مليا آهن. ماهرن موجب هي گهوڙن جي قديم شڪل آهي، جيڪا ننڍي کنڊ ۾ اڄ تائين ڪا نه ملي آهي. اُن ڪري معلوم ٿئي ٿو ته دنيا ۾ پهريون دفعو گهوڙا دمب سادات وارن پاليا.
شهر جي چوڌاري هڪ ڪوٽ جا آثار مليا آهن، جيڪو شايد اتان جي رهواسين شهر جي حفاظت لاءِ اڏيو هجي.
هتان ملندڙ باقيات، موهن جي دڙي جي رهواسين جي ملندڙ باقيات سان ڪافي حد تائين مشابهت رکي ٿي. اهڙيءَ طرح هيءَ بستي سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جي وارثن جي هڪ اهم بستي آهي، جيڪا بلوچستان جي ڪوئيٽا ماٿر ۾ ملي آهي.
ستڪاجن دور: بالاڪوٽ جا قديم آثار بلوچستان جي ضلعي لسٻيلي ۾ سونمياڻي بندر ويجهو حب نديءَ جي ڪناري تي واقع آهن. هن ماڳ جي کوٽائيءَ جي رٿا هڪ ماهر جارج ايف ڊيلز، ڪيليفورنيا يونيورسٽيءَ جي هٿ هيٺ تيار ڪئي. 1996ع ۾ هن ماڳ تي چوک چڪاس جو ڪم شروع ٿيو.
کوٽائيءَ دوران هتان ڀتين ۽ ڪمرن جي فرشن جا آثار مليا آهن. هن ماڳ مان ڪيترائي اهڙا ڪمرا مليا آهن، جن ۾ سرن ۽ پٿرن جون ناليون ۽ صحيح سالم حالت ۾ مرتبان مليا آهن. ماڳ جي الهندي حصي تي ڪيتريون ئي اوچيون ديوارون مليون آهن، جن کي پبلڪ ائڊمنسٽريشن جون عمارتون سڏي سگهجي ٿو.
هتان وڏي تعداد ۾ مٽيءَ جا ٿانو مليا آهن. مٽيءَ جون مهرون تيار ڪرڻ جي هڪ بٺي به ملي آهي، جيڪا اڃا چڱي نموني صحيح سالم آهي. ان وڏي بٺيءَ جي ڀرسان ڪيتريون ئي ننڍيون ننڍيون بٺيون به مليون آهن، جن مان ڏاندن جا مجسما مليا آهن.
قديم آثارن جي ماهرن کي هتان ڪوڏن، سپين، گهونگهن جا ٺهيل آرائشي زيور ۽ ٻيو سامان مليو آهي. بالاڪوٽ جي وڏي صنعت سپين ۽ ڪوڏن جون ٺهيل چوڙيون آهن، جيڪي عورتن لاءِ زيور طور استعمال ٿينديون هيون.
هتان جي رهواسين جو اهم ڌنڌو واپار هو ۽ ماهيگيريءَ جي فن کان پڻ واقف هئا. ان ڪري ٻيڙيون ٺاهڻ جي هنر ۾ ماهر هئا. هو پنهنجن ٻيڙين کي هاڪاري نه صرف سمنڊ رستي ايراني نار ۾ پهچندا هئا، پر ان کان اڳتي مصر تائين سفر ڪندا هئا.
دبر ڪوٽ: دبر ڪوٽ جا قديم آثار موجوده بلوچستان صوبي ۾ لورالائيءَ جي ڏکڻ ۾ مليا آهن. هي دڙو 113 فوٽ اوچو آهي ۽ ان جو قطر 1255 فوٽ آهي. دبر ڪوٽ قنڌار ڏانهن ويندڙ پراڻي رستي تي واقع آهي. هن دڙي جي مٿانهين تهه ۾ سنڌو ماٿريءَ جي دور جون باقيات مليون آهن. جيڪڏهن وڌيڪ کوٽائي ڪرائي وڃي ته هيٺين تهن مان ان کان اڳ جي رهاڪن جي باقيات ملڻ جي اميد رکي سگهجي ٿي. (صديقي، ص-55)
اوائلي سنڌو تهذيب جا ماڳ: اوائلي سنڌو تهذيب جي اوسر جا ٻه دور آهن، جيڪي هاڪڙا/راوي کان ڪوٽڏجيءَ تائين ملن ٿا، جن جو دور 2800-3500 ق.م ڪٿيو ويو آهي. هن دور ۾ سنڌو تهذيب پنهنجا ابتدائي مرحلا طئي ڪيا. لاڏائو قبيلا کاڌي ۽ پاڻيءَ جي سهوليتن موجب ڳوٺ ٺاهي ويٺا. ان دور سان واسطو رکندڙ ماڳ جيڪي هن وقت تائين لڌا آهن، اهي 75 آهن. سنڌو تهذيب جو پختو دور (Mature Indus Period/ Harappan Period): 2600 ق. م کانپوءِ اوائلي سنڌو تهذيب وارن ڳوٺن چڱي ترقي ڪئي ۽ اُهي وڏن ڳوٺن ۽ شهرن ۾ تبديل ٿيا، جن ۾ موهن جو دڙو، هڙاپا ۽ گنيري والا ماڳ وڏن ترقي يافته شهرن جي صورت ۾ پاڪستان جي حدن ۾ ملن ٿا، جڏهن ته ڍولاويرا، ڪالي بنگن، راکي ڳڙهي، روپڙ ۽ لوٿل جهڙا وڏا شهر ڀارت جي حدن ۾ ملن ٿا. سنڌو تهذيب جو هي دور تمام ترقي يافته سمجهيو وڃي ٿو. هن دور ۾ نه رڳو شهر وڌي وڏا ٿيا، پر سماج به بنهه مضبوط ٿيو ۽ شاندار روايتون قائم ٿيون. هر شهر پنهنجي اندران اندر وڌيو ويجهيو. ان سلسلي ۾ ڪافي لکيو ويو آهي. هتي انهيءَ دور ۾ وسندڙ شهرن، ڳوٺن وغيره جو احوال ڏجي ٿو. هن وقت تائين سنڌ جي حدن اندر پڪي پختي سنڌو تهذيب جي دور جا 90 ماڳ هٿ آيا آهن. پويون سنڌو تهذيب جو دور (Late Indus Period): خبر ناهي ڪهڙو واءُ وريو، جو هيتري شاندار تهذيب، جيڪا ننڍي کنڊ کان سواءِ آذربائيجان ۽ عرب ملڪن تائين پکڙيل هئي، ان جو زوال شروع ٿي ويو. عالمن ان جا مختلف سبب ڄاڻايا آهن. 1800 ق.م ڌاري هن تهذيب جي زوال جا آثار نظر اچن ٿا ۽ 1700 ق. م ۾ ڪيترائي وڏا وڏا شهر کنڊرن ۾ تبديل ٿي ويا. ماڻهو اهي شهر ڪن سببن جي ڪري ڇڏي اوسي پاسي وارن علائقن ڏانهن لڏپلاڻ ڪري ويا. سر مارٽيمر ويلر اُن جو ڪارڻ وچ ايشيا مان ڪاهي ايندڙ آرين کي سڏيو آهي. هن جو گمان انهيءَ طرف ان ڪري ويو، جو کيس موهن جي دڙي جي کوٽائيءَ دوران مختلف هنڌن تي 37 ماڻهن جو هاٺيون مليون، جيڪي پوريل نه هيون، پر بي ڍنگي نموني ڍڪيل هيون. خود ويدن مان به ڪن جنگين جو ذڪر ملي ٿو. جلد ئي محقق ماٽيمر ويلر جي انهيءَ نظرئي کي رد ڪيو. کوجنا سان معلوم ٿيو ته اهي شهر کان ٻاهر پيل هاٺيون هيون، جن جو واسطو شهري آباديءَ سان ڪونه هو. 1994ع ۾ ڪينٽ ڪينيڊيءَ جاچ ڪري ٻڌايو ته هاٺين جي مٿي تي لڳل ڌڪ/ نشان ڪنهن تيز ڌار جا نه هئا، پر اهي ڌڪ ڪنهن حادثي ٿيڻ سبب اوسي پاسي جي ماحول جا هئا. اڄ گهڻا محقق اها راءِ رکن ٿا ته سنڌو تهذيب جو زوال ڪن ٻاهرين جي اچڻ سبب نه، پر ڏڪار سبب ٿيو ۽ ان کان به وڏو سبب ميسوپوٽيما ۽ مصر سان جيڪو زبردست قسم جو واپار هلندڙ هو، اهو بند ٿي ويو. سمجهي سگهجي ٿو، ته واپار جي بند ٿيڻ سان هن تهذيب جو زوال آيو هوندو، پر ائين ڪو نه آهي ته ڪو هيءَ تهذيب هڪ ڏينهن يا هڪ رات ۾ ختم ٿي وئي هوندي، پوءِ به هيءَ تهذيب زندهه رهي ۽ زندهه آهي. اڄوڪا لوڪ گيت، ريتون رسمون، لوڪ ڪهاڻيون وغيره انهيءَ تهذيبي دور جو تسلسل آهن، پر انهن تي وقت جي دز ايتري گهڻي چڙهي وئي آهي، جو هن تهذيب جي اجڙيل صورت نطر نه ٿي اچي. اهو سبب به ڏٺو ويو آهي ته هن عظيم تهذيب جي زوال جو سبب موسمي تبديليون به ٿي سگهن ٿيون، ڇو ته سنڌو تهذيب جي موسم 1800 ق. م ۾ ٿڌي ۽ خشڪ ٿي وئي هئي. برساتون تمام گهٽ پوڻ لڳيون، جنهن ڪري سنڌو تهذيب سان لاڳاپيل سنڌو- گهگهر ندي به خشڪ ٿي وئي. انهيءَ خيال کي کڻي پيٽر ڪلف ۽ سندس ساٿي کوجنا ڪري رهيا آهن ته اهو معلوم ڪجي ته 8000 سال اڳ کان اڄ تائين سنڌوندي ڪهڙي نموني پنهنجا وهڪرا تبديل ڪندي رهي آهي. تڏهن ئي سنڌو تهذيب جي زوال جا ڪارڻ سمجهي سگهجن ٿا. ابرڊين (Aberdeen) يونيورسٽيءَ جا محقق چون ٿا ته گهگهر- هاڪڙو وهڪرو سُڪو ڪو نه هو، پر ڪي زميني تهه (Isotope) هيٺ مٿي ٿيا هئا، جنهنڪري اهو وهڪرو مٽجي گنگا جي ميدانن ڏانهن هليو ويو. اها رپورٽ اڃا مڪمل ظاهر نه ٿي آهي. بهرحال جهڪر (ضلعو لاڙڪاڻو) ماڳ جي کوٽائيءَ کانپوءِ پتو پيو ته موهن جا ماڻهو پوءِ هن هنڌ اچي رهيا ۽ اهو دور 1800 ق.م کان شروع ٿئي ٿو. هن وقت تائين سنڌ جي موجوده حدن ۾ هن دور جا ڪل 19 ماڳ مليا آهن، جن مان ڪن جون کوٽايون ٿيون آهن ۽ ڪي اڃا کوٽيا نه ويا آهن. انهن ۾ جهڪر، آمري، موهن جو دڙو، چانهونءَ جو دڙو ۽ لوهم جو دڙو خاص آهن. سڀني ۾ اهم ماڳ جهڪر جو دڙو آهي، جيڪو لاڙڪاڻي کان 8 ڪلوميٽر اولهه تي لاڙڪاڻي- وڳڻ روڊ تي موجود آهي، جنهن جي کوٽائي آر. ڊي. بينرجيءَ 1918ع ۾ ڪئي هئي ۽ مجمدار 1928ع ۾ ڪئي هئي. 1974-1973ع ۾ احمد نبي خان جي سربراهيءَ ۾ هن ماڳ کي ٽيون ڀيرو پڙتاليو ويو هو. کوٽائيءَ دوران تري تائين ڪل 20 تهه مليا هئا. هن ماڳ ۾ پاڻيءَ کان هيٺ به ثقافتي وٿون موجود هيون، پر انهن تائين پهچڻ ڏکيو هو. انهن ماڳن جي فهرست هيٺ ڏجي ٿي، جيڪي پوئين سنڌو تهذيب واري دور جا مليا آهن. (نوٽ: ڪن ماڳن تي ٽيئي دور ملن ٿا، ان لاءِ ماڳن جي نالن جو ورجاءُ ٿيو آهي.) نمبر نالو هنڌ ريمارڪ 1 آڏت جو دڙو ڏوڪري - 2 آملاڻو ملير نئن، ڪراچي - 3 آمري لڪيءَ کان اورتي، ضلعو ڄام شورو - 4 چانهونءَ جو دڙو سڪرنڊ، ضلعو نوابشاهه (بينظيرآباد) - 5 گرهڙ سکر - 6 موهن جو دڙو لاڙڪاڻو - 7 هنڱورجا خيرپورميرس - 8 جهڪر لاڙڪاڻو - 9 ڪاٺ ڳڙهه/ٺڪراٺو خيرپورميرس - 10 خانل (Khanul) خيرپورميرس - 11 مپڪا سکر - 12 لوهم جو دڙو پيارو ڳوٺ، دادو ماڳ هاڻي موجود ناهي، هتي پنجابي آبادڪارن جو ڳوٺ ٻڌجي ويو آهي. 13 نئنگ غازي شاهه، جوهي - 14 پوکراڻ نئن بارڻ - 15 واهي پانڌي جوهي - 16 ساران وارو سکر - 17 سيهڙ (Sehar) خيرپور - 18 ٿرڙي اين اوڍپ شڪارپور - جيئن ته ڪن ماڳن تي اوائلي سنڌو تهذيب، پڪي سنڌو تهذيب ۽ پوئين سنڌو تهذيب جا ٽيئي دور مليا آهن يا ائين چئجي ته ڪي وسنديون اوائلي دور کان هليون ۽ پوئين سنڌو تهذيب واري دور تائين پنهنجو وجود رکنديون آيون، جيئن موهن جو دڙو ۽ هڙاپا، يا ڪي وسنديون صرف اوائلي سنڌو تهذيب کانپوءِ ڦِٽي ويون وغيره. اهڙي قسم جي مونجهاري کي الڳ ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته موجوده سنڌ جي حدن ۾ اهڙن قسمن جي ماڳن کي الڳ ڪري نشاندهي ڪجي. اوائلـي سـنڌو تـهذيـب واري دَور کي ٽن حـصـن: (1) هاڪـڙا دور، (2) آمري دور، (3) ڪوٽڏجي دور ۾ ورهائجي ٿو: پنجاب (پاڪستان) جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ: هڙاپا: سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جو اهم، مرڪزي ۽ گاديءَ وارو هنڌ هڙاپا موجوده پنجاب صوبي جي ضلعي ساهيوال ۾ موجوده هڙاپا ڳوٺ جي ڀرسان راوي نديءَ جي ڪپ تي آهي. هي ڦٽل شهر موهن جي دڙي جي کوٽائيءَ کان اٽڪل 2 سال اڳ قديم آثارن جي ماهرن ڳولي هٿ ڪيو ۽ ان جي کوٽائي ڪرائي. هن دڙي جي 12 ڀيرا کوٽائي ٿي، پر نتيجو گهڻو حوصلي افزا نه نڪتو. هي شهر سڄو پڪسرو ٻڌل هو ۽ ان کي چوڌاري ڪوٽ هو. هڙاپا جي کوٽائيءَ مان اناج رکڻ جو گدام، مزدورن جا ڪوارٽر ۽ قبرستان لڌا آهن. مزدورن جا ڪوارٽر رٿا سان ۽ قطار ۾ ٺهيل آهن. ڪوارٽرن جي قطارن جي وچ ۾ رستا ۽ گهرن جي وچ ۾ گهٽيون آهن. مزدورن جي بستي جي اولهه ۾ ڪارخانن جا نشان مليا آهن، جتي مزدورن جي ڪم لاءِ ٿلها ٺهيل آهن، ٿلهن جي وچ تي اُکري يا چلهه جا نشان آهن. اتي شايد ان ڇڙهيو يا ڪٽيو ويندو هو، ڇاڪاڻ ته اتان سڙيل ڪڻڪ ۽ جون جا داڻا هٿ آيا آهن. مزدورن جي گهرن جي ويڪر 56 فوٽ آهي. هر هڪ گهر ۾ ٻه ڪمرا يا هڪ ڪمرو ۽ اڱڻ آهي. گهرن جا فرش پڪسرا آهن. گهر ٻن قطارن ۾ ٺهيل آهن. اتر واري قطار ۾ ستن ۽ ڏکڻ واري قطار ۾ اٺن گهرن جا ڦٽل نشان مليا آهن. اناج جا گدام: هڙاپا مان مليل جاين مان اناج جا گدام اهميت لائق آهن. اهي گدام وڏا ۽ گهڻ مقصدي آهن. هر گدام 30 فوٽ ڊگهو ۽ 2 فوٽ ويڪرو آهي. گدامن جي وچ ۾ وڏا رستا آهن. گدامن جون جايون 4 فوٽ اوچي ٿلهي تي ٺهيل آهن. جيئن برسات جو پاڻي گدامن اندر داخل ٿي، گڏ ٿيل اناج کي نقصان پهچائي نه سگهي. بٺا: مزدورن جي ڪوارٽرن ڀرسان 16 بٺا مليا آهن. اهي بٺا 3 کان 6 فوٽن تائين ڊگها آهن. بٺن مان مليل شاهدين جي بنياد تي ماهرن اندازو لڳايو آهي ته هنن بٺن ۾ ٽامو يا ٻيا ڌاتو پگهاري انهن مان اوزار ٺاهيا ويندا هئا. هڙاپا جي شهري رٿابندي، موهن جي دڙي سان مشابهت رکندڙ آهي. گهر ويڪرا ۽ صاف سٿرا آهن، جن جي وچ ۾ پڌر ۽ چوڌاري ڪمرا ٺهيل آهن. هر گهر ۾ سنان جون جايون، رڌ پچاءَ جي ڪوٺي ۽ سامان رکڻ لاءِ الڳ اسٽور روم ٺهيل آهن. گهرن جي وچ ۾ گهٽيون آهن، جن ۾ پاڻيءَ جي نيڪال جون ناليون ٺهيل آهن. گهرن ۽ رستن ۾ پڪين سرن جو فرش ٻڌل آهي. هتان مليل باقيات ۾ ٺڪر جا ٿانو ۽ موهن جي دڙي جهڙيون مهرون لڌيون آهن. ڌاتوءَ جا ٿانو، هٿيار، اوزار ۽ زيور پڻ ساڳيا موهن جي دڙي مان مليل باقيات جهڙا آهن. هڙاپا مان پٿر ۽ پڪل مٽيءَ جا بت ۽ شڪليون به مليون آهن. هڙاپا جي رهواسين جي گذرسفر جو وسيلو پوک ڪرڻ ۽ مال چارڻ هو. هتي جا رهواسي چوپائي مال جو کير، مکڻ ۽ گوشت غذا طور استعمال ڪندا هئا ۽ مال کان سواريءَ جو پڻ ڪم وٺندا هئا. هتان ڪڻڪ، کجي ۽ ڪپهه جي فصل جا آثار مليا آهن، جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته هو اهي فصل پوکيندا هئا، جن تي سندن گذر ٿيندو هو. هن دڙي جي کوٽائيءَ مان قبرستان پڻ لڌو آهي. هڙاپا جا رهواسي جنازي کي ساڙڻ بدران پوريندا هئا. هو جنازي سان گڏ عام استعمال جا ٿانو پڻ دفن ڪندا هئا. جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته سندن عقيدي موجب مئل ماڻهوءَ کي قبر ۾ انهن شين جي ضرورت پوندي هئي. جنازي کي قبر ۾ اماڻڻ کان اڳ سنواريو ۽ سينگاريو ويندو هو. ان کي سپ، عاج ۽ ٽامي جا زيور پارائي پوءِ دفن ڪيو ويندو هو. گنويري والا: گنويري والا جو قديم ماڳ پنجاب جي بهاولپور ضلعي ۾ واقع آهي. هن ماڳ جي کوٽائي قديم آثارن جي ماهر ڊاڪٽر محمد رفيق مغل ڪرائي آهي. هي موهن جي دڙي جو همعصر تهذيبي شهر آهي. ڊاڪٽر مغل انڪشاف ڪيو آهي ته گنويري والا سنڌو ماٿر جو مرڪزي شهر هو ۽ هي ماڳ هڙاپا ۽ موهن جي دڙي جي وچ تي واقع آهي. هي ماڳ ڪو ننڍو ڳوٺ نه هو، پر گهٽ ۾ گهٽ 200 ايڪڙن تي ڦهليل شهر آهي. ان شهر جي وسعت جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته هي هڙاپا کان گهٽ ۾ گهٽ 4 ايڪڙ وڏو ۽ موهن جي دڙي کان 5 ايڪڙ ننڍو آهي. گنويري والا، موهن جي دڙي وانگر مڙني خاصيتن جو حامل آهي. هن شهر جو نقشو به سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جي ٻين شهرن جهڙو آهي. يعني هن شهر جو هڪ حصو قلعي نما بلنديءَ تي آهي ته ٻيو حصو هيٺانهين هنڌ تي آهي. گنويري والا جي مليل آثارن مان اها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته هڙاپا، موهن جي دڙي ۽ گنويري والا جي باقيات ۾ هڪ تسلسل موجود آهي. سنڌ جي حدن سان گڏ پنجاب ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ مليا آهن، جيڪي مختلف دورن جا آهن ۽ اُهي گهڻو ڪري خانيوال، وهاڙي، لوڌران، مظفرآباد، ليه، ڪوٽ ادو، رحيم يار خان، بهاولپور، فيصل آباد ۽ شيخوپوره مان مليا آهن. سنڌ ۽ پنجاب جي انهن ماڳن جو وچورچارٽ جي شڪل ۾ ڏسندا. چولستان: ڊاڪٽر رفيق احمد مغل، 1977ع ۾ چولستان ۾ قديم آثارن جي پڙتال ڪئي هئي ۽ هن صاحب اُتي 1977ع ۾ سنڌو تهذيب جي مختلف مرحلن جا ماڳ لڌا هئا ۽ 1980ع ۾ هن اهڙي رپورٽ جاري ڪئي ۽ ماڳن جي هيٺئين نموني درجي بندي ڪئي هئي: (1) هاڪڙا ويئر واري دور جا ماڳ، جيڪي چوٿين هزاري ق. م جا 99 آهن. (2) اوائلي سنڌو تهذيب واري دور، 2500- 3000/ 3100 ق. م جا، جيڪي 40 آهن. (3) سنڌو تهذيب واري جي پختي دور جا ماڳ، جيڪي 174 آهن. (4) پوئين سنڌو تهذيب واري دور، 1500- 1900 ق. م جا ماڳ، جيڪي 50 آهن. (5) چٽيل ڀوري ٿانون واري دور، 500-1000/ 1100 جا ماڳ، جيڪي 14 آهن. (6) اوائلي تاريخي دور، پهرين صدي عيسويءَ کان 18 صدي عيسويءَ تائين جا ماڳ، جيڪي 37 آهن. هيٺ سنڌو تهذيب جي مختلف دورن جو وچور ڏجي ٿو: (1) هاڪڙا ويئر دور: هن دور جا ڪل 99 ماڳ مليا آهن، جيڪي ڪافي وڏيءَ ايراضيءَ ۾ پکڙيل آهن ۽ گهڻوڪري واريءَ جي ڊٻن هيٺان دٻيل ملن ٿا. هي ماڳ گهڻوڪري لاڏائو ماڻهن جون وقتي رهائشگاهون آهن. اهڙن ماڳن جو وچور هن ريت آهي: (1) ابدو والي (Abduwali)، (2) اڌي-1 (Adhi-1)، (3) اڪن واري ٺيڙهي (Akkan Wari Their)، (4) امبراوالي (Ambra Wali)، (5) عظيم والي-2 (Azim Wali-2)، (6) عظيم والي- سي (Azim Wali- C)، (7) بادل والا-4 (Badal Wala-4)، (8) بادل والا-5 (Badal Wala-5)، (9) بيگي والا (Begge Wala)، (10) بهيلا والا- سي (Bahila Wala-C)، (11) بندوالي (Band Wali)، (12) ڀوتن والي-2 (Bhootan Wali- 2)، (13) ڀوتن والي- سي (Bhootan Wali- C)، (14) چڪ- 353 اولهه (Chak 353- West)، (15) چندني والا-2 (Chandne Wala-2)، (16) چندني والا- سي (Chandne Wala-C)، (17) چندني والا- ٿر (Chandne Wala- Thar)، (18) چوڌريان والا (Choudhryan Wala)، (19) چڪرالا (Chikrala)، (20) چور (ٻه دڙا/ Chore (Two Mounds، (21) ڊبلي (اوڀر) Dable (East)، (22) ڊبلي (اولهه) Dabli (West)، (23) ڊکن والا ٿر (Darkhanwala Thar)، (24) ڌوپ ساري (Dhoop Sari)، (25) ڌوني (Dhoni)، (26) ڌوني ڏکڻ (Dhoni South)، (27) ڌن والا (Dinwala)، (28) گجو والا-2 (Gujjo Wala-2)، (29) هوتي والا-2 (Hote Wala-2)، (30) جفاوالا-2 (Jafa Wala-2)، (31) جفا والا-3 (Jafa Wala-3)، (32) جل والي- اي (Jalwali-A)، (33) جل والي- بي (Jalwali-B)، (34) جانگي پور (Jangi Pur)، (35) جوائي والا (Jawai wala)، (36) جهالار (Jhalar)، (37) جهنڊي والا-2 (Jhandewala-2)، (38) ڪلروالا- بي (Kalhar Wala-B)، (39) ڪرم خان (Karam Khan)، (40) خان ڪاندي والا- ڊي (Khan Kande Wala-D)، (41) خانپوري-2 (Khan Puri-2)، (42) کپلي والي (Khipli Wali)، (43) کپلي والي- 2 (Khipli Wali-2)، (44) کپلي والي-3 (Khipli Wali-3)، (45) ڪڪري-2 (Kkri-2)، (46) ڪبائي والا (Kabai Wala)، (47) ڪلياڻ والا (Kilian Wala)، (48) ڪلياڻ والا- ڊي (Kilian Wala-D)، (49) لکمان (Lakmau)، (50) ڪوچن والا (Kuchan Wala)، (51) لٿ والا-2 (Lath Wala-2)، (52) لتن والا (Litan Wala)، (53) لنڊي والا-3 (Lunde Wala-3)، (54) لنڊي والا-4 (Lunde Wala-4)، (55) لوپر والا (Luper Wala)، (56) لوپر والا-3 (Luper Wala-3)، (57) ميهوالي-2 (Mehwali-2)، (58) مرچي ڪنڊا (Merchi Kanda)، (59) مرچي ڪنڊا- 2 (Merchi Kanda-2)، (60) موني والا (Moni Wala)، (61) مسافر والي (Musafar Wali)، (62) مسافر والي-2 (Musafar Wali-2)، (63) نهر والي (Nahar Wali)، (64) نهر والي- بي (Nahar Wali- B)، (65) نهرين والا (Nahreen Wala)، (66) نهرين والا ٿيڙ اولهه (Nahreen Wala Thar, West)، (67) نواني والا-3 (Niwani Wala-3)، (68) اوئن والا ٿيڙ (Oin Wala Ther)، (69) پرهارا (Parhara)، (70) پرهاري والا- بي (Parhare Wala- B)، (71) پيوني والي ڀٽ-2 (Payune Wali Bhit-2)، (72) قادربخش ٺيڙهي (Qadir Bux Their)، (73) رحماني والي (Rahmani Wali)، (74) آر. ڊي-66 (R. D-66)، (75) سدوالا ڪنڊا (Sad Wala Kanda)، (76) صفا والا ٿيڙ (Safa Wala Ther)، (77) صفا والا-2 (Safa Wala-2)، (78) صفا والا- 3 (Safa Wala-3)، (79) سنوڪري والا-2 (Sanuki Wala-2)، (80) ست کوهي اوڀر (Sat Koi East)، (81) ست کوهي اولهه (Sat Koi West)، (82) شيرو والا-2 (Sheru Wala-2)، (83) شيرو والا-3 (Sheru Wala-3)، (84) شيدي والا- اي (Shidi Wala-A)، (85) سوهني والي-1 (Sohni Wali-1)، (86) سوهني والي-2 (Sohni Wali-2)، (87) ٺيڙهي والي (Their Wala)، (88) ٿوم ٿالهي (Thoom Thali)، (89) ٿوري والا (Thori Wala)، (90) ٽري لار (Trillar)، (91) توراوي والي ٿيڙ (Turawi Wali Their)، (92) توراوي والي- بي (Turawi Wali-B)، (93) توراوي والي- سي (Turawi Wali- C)، (94) وال والي (Val Wali)، (95) وال والا-2 (Wal Wala-2)، (96) وڍڻ والي (Waddan Wali)، (97) وريل (Wariyal). اوائلي سنڌو تهذيب جا ماڳ: هي ڪل 40 ماڳ مليا آهن، جن جو واسطو ڪوٽڏجيءَ واري سنڌو تهذيب جي دور سان آهي. انهن جو وچور هن ريت آهي: (1) احمد والا ٽٻا، (2) اکيڙا، (3) علي محمد والا ٿيڙ، (4) عظيم والي جي، (5) بخاريان والا، (7) چڪ-45، (8) چڪ-76، (9) چڪ، (10) چڪ، (11) چڪ-315 ايڇ. آر، (12) چڪ-341، (13) (چپلي والا (اوڀر)، (14) چپلي والا (اولهه)، (15) چپ والا، (16) گمن والا، (17) گمون والي، (18) گودل- بي، (19) گجرن والا A-B، (20) هوتي والا ٿيڙ- الف، (21) جل والي، (22)، لٺي والي (Lathi Wali)، (23) جتوئي والا- الف، (24) جهومتي والا، (25) ڪليپر (ڀوت)، (26) ڪوچن والا، (27) لادولائي (Ladulai)، (28) لٿ والا (Lath Wala)، (29) لوپي والا-2، (30) ملهالي والا ٿيڙ (Malhale Wala)، (31) مرچي ڪنڊا-3، (32) موئي ڳڙهه (Moi Garh)، (33) نهرن والا، (34) قريش ٿيڙ، (35) سنڌانا والا، (36) سڌوالي- سي، (37) وڪر والا، (38) وريل- اي، (39) وريل- ڊي. پختي سنڌو تهذيب واري دور جا ماڳ: چولستان ۾ گهڻي ۾ گهڻا ماڳ پختي/ پڪي سنڌو تهذيب جي دور (Mature Indus Period) جا 174 لڌا ويا آهن، جيڪي موهن جي دڙي ۽ هڙاپا جا همعصر آهن. ماڳن ۾ گهڻو تعداد ديراوڙ قلعي جي چوڌاري، خاص ڪري قلعي جي اولهه ۾، رحيم يار خان تائين پکڙيل آهي. اهڙن ماڳن جو وچور هيٺ ڏجي ٿو: (1) اڀر والا (152)، (2) اڌي 2 (274)، (3) اڌي 3 (273)، (4) احمد والا ٿيڙ (68)، (5) امبر والا ٿيڙ (280)، (6) عظيم والي (234)، (7) عظيم والي 2 (233)، (8) عظيم والي- اي (235)، (9) بادل والا 302، (10) بادل والا- 2 (301)، (11) باگاپورا ٿيڙ (256)، (12) باگا پورا- 2 (257، (13) باغ والا ٿيڙ (284، (14) بگڙاٽو والا ٿيڙ (127، (15) جهيل والا ٿيڙ (141)، (16) بارا ٿيڙ (129)، (17) باري والا ٿيڙ (299)، (18) بستي ٿيڙ، (19) برولا- 1 (324)، (20) برولا- 2 (323)، (21) بتور والا (239)، (22) بازاري والا (164)، (23) باگڙي والا (247)، (24) ڀوٽن والي- الف (277)، (25) ڀوتن والي- ب، (26) بلي والي (326)، (27) بخاريان والا (62)، (28) ڀوتي والي ٿيڙ، (29) ڀون والي (309)، (30) بَلبَلَ والا (116)، (31) برهاني والا ٿيڙ (316)، (32) بوتي والا (181)، (33) چڪ 44 (87)، (34) چڪ 45 الف الف (86)، (35) چڪ 61 اولهه (95)، (36) چڪ 45- بي اتر (85)، (37) چڪ 75 (108)، (38) چڪ 76 (109)، (39) چڪ 97 (113)، (40) چڪ 112 (358)، (41) چڪ 121 (354 A) الف، (42) چڪ 124 (353-A)، (43) چڪ والي (300- A)، (44) چندني والا ٿيڙ 258، (45) چندني والا III، (46) چنگلا والا ٿيڙ (168)، (47) چنگلا والا- بي (171)، (48) چبو والا (34)، (49) چڙويان والا (212)، (50) چيهي والي (223)، (51) چور والا (291)، (52) داد والا ٿيڙ (252)، (53) داد والا-II (251)، (54) ڊکن والا II (255)، (55) ديراوڙ ٿيڙ (209)، (56) ديويلي ٿيڙ (319)، (57) ديويلي II (318)، (58) ڌيدني والا ٿيڙ (160)، (59) ڌوني (336) ٻه بيٺڪون، (60) دونهين والا ٿيڙ (335)، (61) دلواش والا (192)، (62) ڊرگهه والا (188)، (63) دنڪيان والي (110)، (64) دنڪيان (98)، (65) گڙا والا ٿيڙ (340)، (66) گدي والي (205)، (67) گجو والا ٿيڙ (226)، (68) گمو والا ڏهر (269)، (69) گمو والي (270)، (70) گنوري والا (325)، (71) گارا والا (117)، (72) گاري والا (216-A)، (73) گهريان والا (81)، (74) گهٽورو (360)، (75) غاري والا ٿيڙ (282)، (76) گدل ٿيڙ (59)، (77) گدل- الف (60)، (78) حاڪم علي ٿيڙ (72)، (79) هنس والا (57)، (80) حاصل والا ٿيڙ (228)، (81) هوتي والا ٿيڙ- ب (176)، (82) جافا والا (296)، (83) جافي والي ٺيڙهي (295)، (84) جامو والي الف (178)، (85) جامو والي ب (179)، (86) جاني والي (250)، (87) جتوئي والا ٿيڙ (171)، (88) جوائي والا ٿيڙ (289)، (89) جيجالم (341)، (90) جهنڊي والا ٿيڙ (315)، (91) جوائي والي (157)، (92) ڪيشيان والا- I (191)، (93) ڪلهر والا (187)، (94) ڪليار (90)، (95) ڪارو والا (345)، (96) ڪارو والا ٿيڙ II، (97) ڪيهي والا، (98) ڪلبن والا، (99) خيرڳڙهه ٿيڙ (348)، (100) خان ڪنڊي والا- ماڳ الف (147)، (101) خان ڪنڊي والا- ماڳ ب (150)، (102) خان ڪنڊي والا- ماڳ ث (151)، (103) خانپور II، (104) خانپوري (242)، (105) کيتران والي II (122)، (106) کيتران والي I (123)، (107) کنگهار والي (146)، (108) کپلي والي II (287)، (109) کپلي والا ٿيڙ يا بوهر لبنا (313)، (110) کوهي سنڌو والي (117)، (111) ڪڪري (245)، (112) ڪڪري والا ٿيڙ (243)، (113) ڪليان والي- ب (156)، (114) ڪليان والي- ث (155)، (115) ڪپيان والا (290)، (116) ڪورو والا (101)، (117) لال پٽيل (69)، (118) لالو والا ٿيڙ (283)، (119) لنڊي والا ٿيڙ (163)، (120) لوينڊا (183)، (121) لوينڊا II (182)، (122) مهاوالا ٿيڙ (322)، (123) ميهي والي (206)، (124) مالو والي- I ۽ II (349)، (125) مشيني والا (317)، (126) مئوج هل والا (84)، (127) محمودآباد (106)، (128) مهريان والا ٿيڙ (271)، (129) مهريان والي II (272)، (130) مهريانڊا والا ٿيڙ (307)، (131) ميهه والي (320)، (132) مهروبند ٿيڙ (195-A)، (133) ميرانا (125)، (134) نيواني والا ٿيڙ اوڀر (230)، (135) نيواني والا II (231)، (136) نور شاهه والا (279)، (137) اونچي ٿيڙ (351)، (138) پڙهاري والا- انو (263)، (139) قاصيا والا (248)، (140) رجبيا (342)، (141) رپ والا ٿيڙ (300)، (142) ريتا- 1 (Ratta) (353)، (143) ريتا- II (355)، (144) ريتا- III (354)، (145) رن والي (253)، (146) سافو والا IV (329)، (147) نسي والا (346)، (148) سنڌانا والا (12)، (149) سنگهي والا (284-A)، (150) سندڪي والا (185)، (151) سندڪي والا- II (184)، (152) سندڪي والا- III (186)، (153) سورن ساندا (241)، (154) شادي والا ٿيڙ (343)، (155) شاهه ڳڙهه ٿيڙ (352)، (156) شيخ والي (344)، (157) شيخري II (308)، (158) شيرو والا ٿيڙ (257)، (159) شيدي والا- ب، (160) شڪار والا (197)، (161) سڌو والي- ب (119)، (162) سڌو والي 2 (121)، (163) سولي والي (Sulle Wali) (133)، (164) ترسول والا (70)، (165) ٺاڪو والا (334)، (166) ٿرولا والا ٿيڙ (249)، (167) ٿيڙ والا (327-A)، (168) ٿوري والا (327)، (169) واڍن والا (Waddan Wala) (138)، (170) واراور، (171) وريل ٿيڙ (52)، (172) وريل- E (53)، (173) وريل- F (54)، (174) وريل- H (55)، (175) وسو والا ٿيڙ (265). بلوچستان ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ: (81) مهڙ ڳڙهه، (82) ڪِڙي گل محمد، (83) دمب سادات، (84) ستڪاجن در، (85) نال، (86)، راڻا گندئي، (87) بالا ڪوٽ، (88) دشتو، (89) ستڪا ڪوهه، (90) تربت، (91) شاهي تمپ، (92) واهل، (93) بيلا، (94) ڪولي، (95) نندرا، (96) نوڪجا شاهه، (97) نندوري، (98) ڪناڙ، (99) ميهي، (100) سرخ دمب، (101) خضدار، (102) انجيرهه، (103) پٺاڻي دمب، (104) نامعلوم، (105) ڪوٽرا، (106) سياهه دمب، (107) قلات، (108) گاند دمب، (109) ڪرتا، (110) ٽوگائو، (111) بابر ڪوٽ، (112) شو جنگل، (113) ڪناڙي، (114) ڪيچي بيگ، (115) ڪوئيٽا مري، (116) مغل گندائي، (117) پيراڻو گندائي، (118) دُبر ڪوٽ. خيبر پختونخوا ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ: (119) بنون، (120) سراءِ ڪولا، (121) ڪرم شاهه، (122) گوملا، (123) رحمان ڳڙهي، (124) هٽالا، (125) جهنگ، (126) شهباز ڳڙهي. جهلم کان جمنا دوآبي تائين سنڌو تهذيب جا ماڳ: هڙاپا جي ٽن طرفن کان جبل آهن، جنهن ڪري مٿان لهندڙ نئيُن ۽ ندين هتان جي معيشت کي چڱو سهارو ڏنو هوندو، جو هتي پاڻيءَ جي اڻاٺ ڪانه رهي هوندي. 300 کان 400 ڪلوميٽر اولهه طرف، اتر ۽ اوڀر ۾ سليمان جابلو سلسلو ۽ هماليا جبل آهي. هماليه ۽ سليمان جابلو سلسلي جي وچ ۾ ميداني علائقو، جيڪو جهلم کان جمنا تائين آهي، اهو سنڌو سنئون ۽ هڪ جهڙو جاگرافيائي ماحول رکي ٿو. اهو خطو اصل ۾ ڇهن وڏين ندين جهلم، چناب، راوي، ستلج، بياس ۽ جمنا جو عطا ڪيل آهي. ماحولياتي طور هتي 20 س. م کان 70 س. م برسات پوي ٿي، جنهنڪري زرخيز آهي. جهلم جي اولهه ۾ پوٺوهار، سالٽ رينج ۽ ٿر جو رڻ آهي. اهي علائقا هڙاپا جي جاگرافيائي ماحول کان بنهه مختلف آهن. جمنا جي اوڀر ۾ گنگا جي ماٿري شروع ٿئي ٿي، اها ماٿري پنجاب جي ميداني علائقي کان قطعي الڳ ماحول رکي ٿي. ڇو ته گنگا جي ماٿري گهڻي ڀاڱي هڪ وارياسو علائقو آهي، ٻيو ته راولي پهاڙين جون چاڙهيون، اُن جي ڏکڻ ۾ ان کي اڃا به گهڻو غيرآباد ڪرڻ جو ڪارڻ آهن. انهيءَ ايراضيءَ ۾ صرف ٻه سنڌو تهذيب سان واسطو رکندڙ ماڳ آهن، جن مان هڪڙو چڪ پوربن سيال (Chak Pur bin Siyal) آهي، جيڪو سنڌو تهذيب جي پڪي دور سان واسطو رکي ٿو. اهو ماڳ جليل پور ماڳ کان ڏکڻ اوڀر طرف 15 ميلن جي مفاصلي تي آهي. چڱو پر ڀرو اولهه ۽ اتر اولهه طرف سنڌو درياهه جي ٻئي طرف ڪجهه اوائلي سنڌو تهذيب ۽ پڪي سنڌو تهذيب جا آثار گومل ماٿري ۽ ٽيڪسلا واري خطي ۾ به آهن. هڙاپا جي اوڀر ۾ 50 کن ماڳ جيڪي پڪي سنڌو تهذيب واري دور جا ۽ 36 ماڳ اڳ هڙاپائي دور جا آهن، انهن جو بهرحال لاڳاپو ٽن ايراضين سان آهي، جن ۾ گهگهر نديءَ جو گنگا نگر، سنگرور، وغيره، (2) درشاوتي ندي جي ماٿري مسار، جند، ڪرنال وغيره ضلعن ۾ آهن، ۽ (3) ستلج جي مهڙ وارن امرتسر، جالنڌر، لڌياڻا ۽ روپڙ جا ضلعا اچي وڃن ٿا. هڙاپا کان اٽڪل 200 ڪلوميٽر ڏکڻ ۽ اولهه طرف هاڪڙي سان 32 اڳ- هڙاپائي ماڳ، 41 اوائلي سنڌو تهذيب جا ماڳ ۽ 166 پڪي سنڌو تهذيب جا ماڳ ملن ٿا. (ڏسو: چولستان ۾ سنڌو تهذيب وارا ماڳ) پر سنڌو تهذيب جا 90 ماڳ ستلج جي مهڙ ۾ درشادوتي ۽ گهگهر سرسوتيءَ واري خطي ۾ ملن ٿا. سنڌو تهذيب وارن ماڳن جو ڪجهه تعداد بياس نديءَ جي مهڙ وارن علائقن: امرتسر ۽ گرداسپور ضلعن به ملي ٿو. هاڪڙي واري پاسي پوئين سنڌو تهذيب وارن ماڳن جو چڱو تعداد ڏکڻ اولهه ۾ ديراوڙ واري خطي ۾ ملي ٿو. اهي اٽڪل 72 کن ماڳ هيل تائين مليا آهن. ڀورن چٽيل ٿانون (Painted Grey Ware) وارا 180 ماڳ اوڀر طرف درشاوتي- سرسوتيءَ جي مهڙ واري ڪناري تي پٽالا، امباله ۽ ڪرڪ شيترا ضلعن ۾ مليا آهن. ان کان سواءِ PGW وارا ڪجهه ماڳ ستلج جي مهڙ واري علائقي ۾ لڌيانه ۽ جالنڌر وٽان ۽ 10 کن اهڙائي ماڳ گهگهر نديءَ جي هيٺئين پاسي هنومان ڳڙهه کان انوپ ڳڙهه تائين ملن ٿا. انهن سڀني ماڳن جو گڏيل تعداد 650 کن ٿئي ٿو. ميداني علائقي کان ٻاهر چناب نديءَ جي مهڙ واري خطي ۾، ڄمون ڪشمير مان به سنڌو تهذيب جي پوئين دور سان لاڳاپيل مندا (Manda) نالي ماڳ مليو آهي. هيٺ سنڌو تهذيب جي انهن ماڳن جو وچور ڏجي ٿو، جيڪي سنڌ ۽ سنڌ جي حدن کان ٻاهر مليا آهن، ۽ اڃا به کوٽايون جاري آهن. ڪڇ (ڀارت) جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا قديم ماڳ: (198) مندرا، (199) ناوينال، (200) مانڊوي، (201) توديو، (202) ناليا، (203) انجار، (204) ڪوٽڙا، (205) ڀڄ، (206) ڪوٽڙا بادلي، (207) نکتراڻا، (208) ڏيسالپور، (209) نارپا، (210) ويدا، (211) لکپت، (212) لوڻي، (213) باڻي، (214) ڪوٽڙا، (215) نيوني ڌر، (216) ڪوٽاڙي، (217) موريو، (218) ڪيراسي، (219) سرڪونڊا، (220) سيلاري، (221) راپر، (222) پد مهت، (223) لاکپر، (224) ڪنٿ ڪوٽ، (225) کاري ڪاڪندا، (226) پير وڏا کيتر، (227) جهانگار. ڪاٺياواڙ (ڀارت) جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا قديم ماڳ: (228) ڦالا، (229) لاکا بهاول، (230) آمرا، (231) هالار، (232) گوپ، (233) ڪنار ڪيڙا، (234) سومناٿ، (235) ڪانجيٽر، (236) ونيوادر، (237) روجڙي، (238) اڌ ڪوٽ، (239) بهم پاتال، (240) بابر ڪوٽ، (241) رنگپور، (242) ديوالا، (243) چڪائو، (244) گوئي، (245) ڀنسووا، (246) لوٿل، (247) ڪوٿ، (248) نوستاريا، (249) جمناگر، (250) ميهگام، (251) تيلوڙ، (252) ڀڳتارو. مهاراشٽر (ڀارت) جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ: مهاراشٽر رياست جي ضلعن: راجڪوٽ، احمدآباد، ڄام نگر، سريندرنگر، ڀڙوچ، امريلي، ڀاونگر، ڪڇ، جهوناڳڙهه، مڌيه شوراسٽر ۾ سنڌو تهذيب جي دور جا اوائلي، پڪي ۽ پوئين دور جا ڪل 191 ماڳ مليا آهن، جن جو ذڪر مسٽر پوزل پنهنجي مشهور ڪتاب ’Archaeology of Shurastra‘ ۾ ڪيو آهي. هن صاحب انهن ماڳن جو دور 3300 ق. م کان 1800 ق. م تائين ٻُڌايو آهي. ماڳن جو وچور چارٽ جي شڪل ۾ ڏجي ٿو . ايران ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ: شهر سوخته (قديم شهر): سنڌو تهذيب جهڙيون نياريون وٿون رکندڙ هي ماڳ، شهر سوخته 43 35 30 گريون اتر ويڪرائي ڦاڪ 35 19 61 ڊگريون اوڀر ڊگهائي ڦاڪ تي ايران جي ڏکڻ اڀرندي حصي طرف بلوچستان ۽ سيستان صوبي ۾ هيلمند نديءَ جي ڪناري تي زاهدان- زبول روڊ تي برابر موجود آهي. ڪجهه عرصو هن ماڳ کي ورلڊ هيريٽيج لسٽ ۾ شامل ڪرڻ جون تياريون ٿي رهيون آهن. هي ماڳ 151 هيڪٽرن جي ايراضيءَ ۾ پکڙيل آهي ۽ مليل وٿن مان عالمن اندازو لڳايو آهي ته سنڌو تهذيب جو هي شهر 2100 ق. م تائين هتي اوائلي سنڌو تهذيب واري دور کان اوج واري سنڌو تهذيب واري دور تائين آباد هو. هي هيلمند ثقافت جو منڊيگاڪ (افغانستان) کان وڏو ماڳ ۽ اول نمبر جو ماڳ ڪري لکيو وڃي ٿو. دڙي جي اڀرندي پاسي کي قبرستان طور ڪتب آندو ويو آهي. قبرستان تقريباً 25 هيڪٽرن تي مشتمل آهي، جنهن ۾ پنجويهن هزارن کان چاليهن هزارن جي لڳ ڀڳ قبرون موجود آهن. شهر سوخته جي معنيٰ آهي ’سڙيل شهر‘ هي ماڳ قديم آثارن جي مشهور ماهر ارل اسٽين 1902ع ڌاري ڳولي لڌو هو. 1967ع ڌاري هن ماڳ جي کوٽائي اٽليءَ سان تعلق رکندڙ آثارِ قديمه جي ماهر موريزيو توسي (Maurizio Tosi) ۽ سندس ساٿين ڪئي. کوٽائيءَ جو اهو ڪم 1978ع تائين هليو. ترت ئي هن ماڳ کي ايرانين ڪلچرل هيريٽيج اينڊ ٽوئرزم آرگنائزيشن پنهنجي هٿ ۾ کنيو ۽ کوٽائيءَ جي ڪم کي جاري رکيو ويو. ڊسمبر 2006ع ڌاري، آثارِ قديمه جي ماهرن کوجنا دوران دنيا جو پهريون ۽ قديم، اک جو مصنوعي تارو ڳولي هٿ ڪيو، جيڪو تقريباً 2.5 سينٽي ميٽر (1 انچ) جي قطر سان اڌ گولائين شڪل جو ٺهيل آهي. اهو تارو تمام هلڪي مادي غالباً ڏامر جي لئي (Bitumen Paste) سان ٺاهيل لڳي ٿو. ان کان علاوه هن قديم شهر جي آثارن مان مليل وٿن ۾ ڍارو، نردراند، (ڍاري واري راند جو قسم) ڪارو جيرو ۽ ڌاتوگريءَ جا لاتعداد ٽڪرا مليا آهن. هٿرادو شين کان سواءِ انساني کوپڙيون، ڏند ۽ هڏن جا ڀڳل ٽڪرا ٽڙيل پکڙيل صورت ۾ مليا آهن. هتان مليل ٺڪراٺي جا چٽ ۽ جانورن جون تصويرون موهن جي دڙي مان لڌل ٺڪراٺي سان ڪجهه قدر مشابهت رکن ٿيون. شهر سوخته جي کوٽائيءَ دوران هن ماڳ تان ڪنهن به قسم جو ڪو هٿيار هٿ نه اچي سگهيو آهي، تنهنڪري ماهرن جي متفقه راءِ ۽ هڪ اندازي مطابق هي شهر تمام مهذب ماڻهن جو هو، جنهن ۾ گهڻو ڪري هاري ۽ هنرمند رهائش پذير هئا. سنڌو تهذيب جو پختو دور (Mature Indus Period/ Harappan Period): 2600 ق. م کانپوءِ اوائلي سنڌو تهذيب وارن ڳوٺن چڱي ترقي ڪئي ۽ اُهي وڏن ڳوٺن ۽ شهرن ۾ تبديل ٿيا، جن ۾ موهن جو دڙو، هڙاپا ۽ گنيري والا ماڳ وڏن ترقي يافته شهرن جي صورت ۾ پاڪستان جي حدن ۾ ملن ٿا، جڏهن ته ڍولاويرا، ڪالي بنگن، راکي ڳڙهي، روپڙ ۽ لوٿل جهڙا وڏا شهر ڀارت جي حدن ۾ ملن ٿا. سنڌو تهذيب جو هي دور تمام ترقي يافته سمجهيو وڃي ٿو. هن دور ۾ نه رڳو شهر وڌي وڏا ٿيا، پر سماج به بنهه مضبوط ٿيو ۽ شاندار روايتون قائم ٿيون. هر شهر پنهنجي اندران اندر وڌيو ويجهيو. ان سلسلي ۾ ڪافي لکيو ويو آهي. هتي انهيءَ دور ۾ وسندڙ شهرن، ڳوٺن وغيره جو احوال ڏجي ٿو. هن وقت تائين سنڌ جي حدن اندر پڪي پختي سنڌو تهذيب جي دور جا 90 ماڳ هٿ آيا آهن، جن جو تفصيل هيٺينءَ ريت آهي: نمبر نالو هنڌ ريمارڪ 1 آڏت جو دڙو ڏوڪريءَ کان ڏهه ميل اولهه مجمدار 1928-1927ع ۾ ڳولي لڌو 2 علي مراد پير غازي شاهه کان 13 ميل اتر، اتر، اوڀر، تعلقو جوهي مجمدار، 1934ع ۾ ڳولي لڌو 3 الهڏنو/ نل بازار لڳ ڊملوٽي ڪراچي - 4 ملاڻو نئن مول ۽ نئن ملير جي سنگم تي ڪراچيءَ کان 40 ڪلوميٽر اتر اولهه لوئيس فليم ۽ مجمدار جي دريافت 5 انگيارو (Angiaro) سکر - 6 بهڻ واري ڀٽ سکر قاصد ملاح جي دريافت 7 بڪري وارو اوڀر ٺري ميرواهه، خيرپورميرس خيرپور يونيورسٽي جي دريافت 8 ڀنڀا - - 9 ٻنڌڻي فلنٽ نئن ٻنڌڻي کان ميل کن ڏکڻ ۾ ڪوهستان مجمدار 10 ٻنڌڻي گبر بند سيوهڻ جهانگارا کان اٺ ميل ڏکڻ ۾ مجمدار، بدر ابڙي ۽ حاڪم علي شاهه جي دريافت 11 ڀانڊو قبو رتيديري لاڙڪاڻي کان اوڀر 4 ڪلوميٽر جي پنڌ تي خيرپور يونيورسٽيءَ جي دريافت 12 بنڪيو ويرو II شيخ 2003-2002 13 بنڪيو ويرو I شيخ 2003-2002 14 ڀير نارا ڪئنال جي کاٻي ڪناري 6 ڪلوميٽر روهڙيءَ وارين ٽڪرين جي اوڀر ۾ قاصد ملاح جي تحقيق 15 ڀڙو طاهر فقير تعلقو نارو شيخ 2003-2002 16 چانهوءَ جو دڙو سڪرنڊ، نوابشاهه مجمدار 1934 17 دمب بٺي جهانگارن کان 10 ڪلوميٽر ڏکڻ اولهه تعلقو سيوهڻ مجمدار 1934 18 ديهه ماڙي سپڙ نواز ڏاهري، ضلعو شهيد بينظيرآباد (نواب شاهه) - 19 ديراڙو II ڳوٺ ديراڙو تعلقو روهڙي - 20 ڏيسوئي ٿاڻي بولاخان کان 8 ڪلوميٽر اتر اوڀر - 21 ڏلهه بُٺي ڳوٺ ڏلهه، لڪي جبل مجمدار 1934 22 ڏيجيءَ جي ٽڪري ڪوٽڏيجي، خيرپور - 23 دُٻي (Dubi) 3 ٺري ميرواهه هنري هنڌ 24 دُٻي (Dubi) 4 ٺري ميرواهه هنري هنڌ 25 دُٻي (Dubi) 5 ٺري ميرواهه هنري هنڌ 26 دُٻي (Dubi) 6 ٺري ميرواهه هنري هنڌ 27 نهٽو مٺيءَ لڳ ڍوري پراڻ جي اوڀر طرف، ضلعو عمرڪوٽ 28 ڍنڍ جي اوڀر وارو ماڳ ٺري ميرواهه ملاح 29 ڳاڙهو ڀڙو ڳوٺ خيرمحمد بهڻ جي اوڀر ۾ تعلقو فيض گنج، ضلعو خيرپور رهائشي بستي 30 غازي شاهه دادو/ منڇر ڍنڍ جي اتر ۾ تعلقو جوهي اين. جي. مجمدار ۽ لوئس فليم جي دريافت. ٽنڊي رحيم خان کان ڏکڻ اوڀر ڇهن ڪلوميٽرن تي. 31 گهوب سکر قاصد ملاح جي دريافت 32 هادي بخش جي وانڍ خيرپور شيخ جي دريافت 33 حسن علي ڪراچيءَ کان ساڍا پنجٽهه ڪلوميٽر اتر-اوڀر - 34 هوٿياڻو فلنٽ لڪي جبل ۾ شاهه جي ڪوٽيڙي لڳ هڪ چشمي جي ڀر ۾ هنري هنڌ/ بيٺڪ چقمقي پٿر ۽ عمارتن جي پيڙهه جا نشان ملن ٿا 35 حيدر شاهه جي ڍنڍ - شيخ 2003-2002 36 جمال شاهه اتر- 3 ٺري ميرواهه، خيرپور ميرس (جمال شاهه ڍنڍ جي اتر ۾) جمال شاهه ڍنڍ جي اتر ۾ ننڍا پٿر جا اوزار ۽ ٺڪراٺو ملي ٿو. ٺڪر جون چوڙيون ۽ ٽِڪيون پڻ ملن ٿيون. 37 جمال شاهه اتر- 4 ٺري ميرواهه، خيرپور ميرس بيٺڪ، پٿر جي ڇل، ٺڪر جون چوڙيون، ٽڪيون ۽ ٻيو ٺِڪر جو سامان ملي ٿو. 38 جمال شاهه اوڀر- 1 ٺري ميرواهه، خيرپور ميرس بيٺڪ ڇل، پٿر جا پتا، ٺڪريون، ٽڪيون 39 جهڏير جو دڙو جيڪب آباد - 40 ڪنڌر ڀٽ خيرپور ميرس - 41 ڪـُنڌرڪي II خيرپورميرس - 42 ڪـُنڌرڪي III خيرپورميرس - 43 ڪرهيو پير (بندري) - - 44 ڪرچات ڪرچاٽ ڪوهستان نئن بارڻ - 45 ڪاٺوڙ ديهه IV ضلعو ڄام شورو - 46 ڪاٺوڙ ديهه ضلعو ڄام شورو - 47 کپرو II ضلعو سانگهڙ شيخ 2003-2002 48 کپرو I ضلعو سانگهڙ شيخ 2003-2002 49 خيرو - شيخ 2003-2002 50 کوسو ديرو - - 51 ڪوٽڏيجي خيرپور ميرس ايف. اي خان 1965 52 لاکيريو/ لاکرنڊ ديهه گچيرو، تعلقو فيض گنج - 53 لاکين جو دڙو سکر دڙو 50 هيڪٽرن جي ايراضي ۾ پکڙيل آهي. 54 لاکيو پير منڇر جوهي بئريج کان 3 ڪلوميٽر 55 لوهم جو دڙو پيارو ڳوٺ ريلوي اسٽيشن، دادو ماڳ مڪمل تباهه ٿي ويو. اتي هن وقت پنجابين جو ڳوٺ آباد آهي. 56 ممڙو/ ممڙ ٿيڙ ڳوٺ ممڙو، روهڙيءَ کان 3 ميل اوڀر ماڳ جي پکيڙ ايڪڙ کن ٿيندي. 57 ممڙو ڀِٽ ڳوٺ ڪاري پير کان 3 ڪلوميٽر اتر- تعلقو روهڙي - 58 مهراڻو خيرپور ميرس - 59 مياڻو - شيخ 2003-2002 60 موهن جو دڙو ڏوڪري، ضلعو لاڙڪاڻو جان مارشل جي دريافت 61 مورگچي (Moor Gachi) - قاصد ملاح، 1994 62 نير (Nair) سکر قاصد ملاح، 1994 63 ناري وارو ڍورو شاهه عبدالليف يونيورسٽي خيرپور کان 12 ميل ڏکڻ اولهه، ڪوٽڏيجيءَ کان 6 ميل اتر هي دڙو 2500x1500x25 فوٽ، ماڳ ڏيڍ ايڪڙ کن ايراضيءَ ۾ پکڙيل آهي. 64 نزگاڻي ڪنڊ نئن گاج جي واديءَ ۾ روهيل ڪنڊ کان اٽڪل ڏيڍ ڪلوميٽر اين. جي مجمدار جي دريافت 65 اوڏي ڀٽ - قاصد ملاح: 1994 66 عثمان جي بُٺي نئن بارڻ، ضلعو ڄام شورو - 67 پئي جو ڪوٽيڙو راڄو ديرو، جوهي اين. جي مجمدار جي دريافت 68 پانڌي واهي لڳ ڳوٺ پانڌي واهي، تعلقو جوهي نئن ناڙي اين جي مجمدار جي دريافت 69 ڦل ڊهو دڙو ڳوٺ ڦل ڊهو، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر - 70 منگهو پير ڪراچي - 71 پونگر ڀنڀرو سکر - 72 پراڻي سنگهرار سکر - 73 راڄو ديرو راڄو ديرو، جوهي هن دڙي تي ڪيهر شاهه جو قبرستان ۽ ڪلهوڙن جي دور جي قلعي جا آثار آهن. 74 سارڻ وارو (Saran Waro) سکر - 75 شاهه جو ڪوٽيڙو نئن بارڻ، ٿاڻو بولا خان - 76 شيخوءَ جو دڙو - شيخ 2003-2002 77 ساءِ- 6 (Si 6) 4.5 ميل ملير نئن جي اولهه ۾، ڪراچي/ ٿاڻو بولا خان روڊ فيئر سروس: 1975 78 سرائڪي ڀٽ سکر - 79 سوراهه خيرپور ميرس شيخ 2003-2002 80 تجل II سکر شيخ 2002 81 ٽنڊو رحيم خان غازي شاهه کان 4 ميل اوڀر - جوهي اين. جي مجمدار 82 تلورجي ڀٽ تعلقو فيض گنج، خيرپور ميرس الف: 760 چورس ميٽر ب: 54648 چورس ميٽر 83 تؤنگ لڳ تؤنگ، ٿاڻو بولا خان - 84 ٿرڙي اين اوڍو شڪارپور - 85 تلاءَ واري ڍنڍ III خيرپورميرس - 86 وڏي سم اتر I دُٻي- خيرپور - 87 وڏي سم اتر II دُٻي- خيرپور - 88 ديهه ماڙي سٻر نواز ڏاهري ريل روڊ سيڪشن، نوابشاهه جي ڏکڻ ۾ - پويون سنڌو تهذيب جو دور (Late Indus Period): خبر ناهي ڪهڙو واءُ وريو، جو هيتري شاندار تهذيب، جيڪا ننڍي کنڊ کان سواءِ آذربائيجان ۽ عرب ملڪن تائين پکڙيل هئي، ان جو زوال شروع ٿي ويو. عالمن ان جا مختلف سبب ڄاڻايا آهن. 1800 ق.م ڌاري هن تهذيب جي زوال جا آثار نظر اچن ٿا ۽ 1700 ق. م ۾ ڪيترائي وڏا وڏا شهر کنڊرن ۾ تبديل ٿي ويا. ماڻهو اهي شهر ڪن سببن جي ڪري ڇڏي اوسي پاسي وارن علائقن ڏانهن لڏپلاڻ ڪري ويا. سر مارٽيمر ويلر اُن جو ڪارڻ وچ ايشيا مان ڪاهي ايندڙ آرين کي سڏيو آهي. هن جو گمان انهيءَ طرف ان ڪري ويو، جو کيس موهن جي دڙي جي کوٽائيءَ دوران مختلف هنڌن تي 37 ماڻهن جو هاٺيون مليون، جيڪي پوريل نه هيون، پر بي ڍنگي نموني ڍڪيل هيون. خود ويدن مان به ڪن جنگين جو ذڪر ملي ٿو. جلد ئي محقق ماٽيمر ويلر جي انهيءَ نظرئي کي رد ڪيو. کوجنا سان معلوم ٿيو ته اهي شهر کان ٻاهر پيل هاٺيون هيون، جن جو واسطو شهري آباديءَ سان ڪونه هو. 1994ع ۾ ڪينٽ ڪينيڊيءَ جاچ ڪري ٻڌايو ته هاٺين جي مٿي تي لڳل ڌڪ/ نشان ڪنهن تيز ڌار جا نه هئا، پر اهي ڌڪ ڪنهن حادثي ٿيڻ سبب اوسي پاسي جي ماحول جا هئا. اڄ گهڻا محقق اها راءِ رکن ٿا ته سنڌو تهذيب جو زوال ڪن ٻاهرين جي اچڻ سبب نه، پر ڏڪار سبب ٿيو ۽ ان کان به وڏو سبب ميسوپوٽيما ۽ مصر سان جيڪو زبردست قسم جو واپار هلندڙ هو، اهو بند ٿي ويو. سمجهي سگهجي ٿو، ته واپار جي بند ٿيڻ سان هن تهذيب جو زوال آيو هوندو، پر ائين ڪو نه آهي ته ڪو هيءَ تهذيب هڪ ڏينهن يا هڪ رات ۾ ختم ٿي وئي هوندي، پوءِ به هيءَ تهذيب زندهه رهي ۽ زندهه آهي. اڄوڪا لوڪ گيت، ريتون رسمون، لوڪ ڪهاڻيون وغيره انهيءَ تهذيبي دور جو تسلسل آهن، پر انهن تي وقت جي دز ايتري گهڻي چڙهي وئي آهي، جو هن تهذيب جي اجڙيل صورت نطر نه ٿي اچي. اهو سبب به ڏٺو ويو آهي ته هن عظيم تهذيب جي زوال جو سبب موسمي تبديليون به ٿي سگهن ٿيون، ڇو ته سنڌو تهذيب جي موسم 1800 ق. م ۾ ٿڌي ۽ خشڪ ٿي وئي هئي. برساتون تمام گهٽ پوڻ لڳيون، جنهن ڪري سنڌو تهذيب سان لاڳاپيل سنڌو- گهگهر ندي به خشڪ ٿي وئي. انهيءَ خيال کي کڻي پيٽر ڪلف ۽ سندس ساٿي کوجنا ڪري رهيا آهن ته اهو معلوم ڪجي ته 8000 سال اڳ کان اڄ تائين سنڌوندي ڪهڙي نموني پنهنجا وهڪرا تبديل ڪندي رهي آهي. تڏهن ئي سنڌو تهذيب جي زوال جا ڪارڻ سمجهي سگهجن ٿا. ابرڊين (Aberdeen) يونيورسٽيءَ جا محقق چون ٿا ته گهگهر- هاڪڙو وهڪرو سُڪو ڪو نه هو، پر ڪي زميني تهه (Isotope) هيٺ مٿي ٿيا هئا، جنهنڪري اهو وهڪرو مٽجي گنگا جي ميدانن ڏانهن هليو ويو. اها رپورٽ اڃا مڪمل ظاهر نه ٿي آهي. بهرحال جهڪر (ضلعو لاڙڪاڻو) ماڳ جي کوٽائيءَ کانپوءِ پتو پيو ته موهن جا ماڻهو پوءِ هن هنڌ اچي رهيا ۽ اهو دور 1800 ق.م کان شروع ٿئي ٿو. هن وقت تائين سنڌ جي موجوده حدن ۾ هن دور جا ڪل 19 ماڳ مليا آهن، جن مان ڪن جون کوٽايون ٿيون آهن ۽ ڪي اڃا کوٽيا نه ويا آهن. انهن ۾ جهڪر، آمري، موهن جو دڙو، چانهونءَ جو دڙو ۽ لوهم جو دڙو خاص آهن. سڀني ۾ اهم ماڳ جهڪر جو دڙو آهي، جيڪو لاڙڪاڻي کان 8 ڪلوميٽر اولهه تي لاڙڪاڻي- وڳڻ روڊ تي موجود آهي، جنهن جي کوٽائي آر. ڊي. بينرجيءَ 1918ع ۾ ڪئي هئي ۽ مجمدار 1928ع ۾ ڪئي هئي. 1974-1973ع ۾ احمد نبي خان جي سربراهيءَ ۾ هن ماڳ کي ٽيون ڀيرو پڙتاليو ويو هو. کوٽائيءَ دوران تري تائين ڪل 20 تهه مليا هئا. هن ماڳ ۾ پاڻيءَ کان هيٺ به ثقافتي وٿون موجود هيون، پر انهن تائين پهچڻ ڏکيو هو. انهن ماڳن جي فهرست هيٺ ڏجي ٿي، جيڪي پوئين سنڌو تهذيب واري دور جا مليا آهن. (نوٽ: ڪن ماڳن تي ٽيئي دور ملن ٿا، ان لاءِ ماڳن جي نالن جو ورجاءُ ٿيو آهي.) نمبر نالو هنڌ ريمارڪ 1 آڏت جو دڙو ڏوڪري - 2 آملاڻو ملير نئن، ڪراچي - 3 آمري لڪيءَ کان اورتي، ضلعو ڄام شورو - 4 چانهونءَ جو دڙو سڪرنڊ، ضلعو نوابشاهه (بينظيرآباد) - 5 گرهڙ سکر - 6 موهن جو دڙو لاڙڪاڻو - 7 هنڱورجا خيرپورميرس - 8 جهڪر لاڙڪاڻو - 9 ڪاٺ ڳڙهه/ٺڪراٺو خيرپورميرس - 10 خانل (Khanul) خيرپورميرس - 11 مپڪا سکر - 12 لوهم جو دڙو پيارو ڳوٺ، دادو ماڳ هاڻي موجود ناهي، هتي پنجابي آبادڪارن جو ڳوٺ ٻڌجي ويو آهي. 13 نئنگ غازي شاهه، جوهي - 14 پوکراڻ نئن بارڻ - 15 واهي پانڌي جوهي - 16 ساران وارو سکر - 17 سيهڙ (Sehar) خيرپور - 18 ٿرڙي اين اوڍپ شڪارپور - جيئن ته ڪن ماڳن تي اوائلي سنڌو تهذيب، پڪي سنڌو تهذيب ۽ پوئين سنڌو تهذيب جا ٽيئي دور مليا آهن يا ائين چئجي ته ڪي وسنديون اوائلي دور کان هليون ۽ پوئين سنڌو تهذيب واري دور تائين پنهنجو وجود رکنديون آيون، جيئن موهن جو دڙو ۽ هڙاپا، يا ڪي وسنديون صرف اوائلي سنڌو تهذيب کانپوءِ ڦِٽي ويون وغيره. اهڙي قسم جي مونجهاري کي الڳ ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته موجوده سنڌ جي حدن ۾ اهڙن قسمن جي ماڳن کي الڳ ڪري نشاندهي ڪجي. اوائلـي سـنڌو تـهذيـب واري دَور کي ٽن حـصـن: (1) هاڪـڙا دور، (2) آمري دور، (3) ڪوٽڏجي دور ۾ ورهائجي ٿو: پنجاب (پاڪستان) جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ: هڙاپا: سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جو اهم، مرڪزي ۽ گاديءَ وارو هنڌ هڙاپا موجوده پنجاب صوبي جي ضلعي ساهيوال ۾ موجوده هڙاپا ڳوٺ جي ڀرسان راوي نديءَ جي ڪپ تي آهي. هي ڦٽل شهر موهن جي دڙي جي کوٽائيءَ کان اٽڪل 2 سال اڳ قديم آثارن جي ماهرن ڳولي هٿ ڪيو ۽ ان جي کوٽائي ڪرائي. هن دڙي جي 12 ڀيرا کوٽائي ٿي، پر نتيجو گهڻو حوصلي افزا نه نڪتو. هي شهر سڄو پڪسرو ٻڌل هو ۽ ان کي چوڌاري ڪوٽ هو. هڙاپا جي کوٽائيءَ مان اناج رکڻ جو گدام، مزدورن جا ڪوارٽر ۽ قبرستان لڌا آهن. مزدورن جا ڪوارٽر رٿا سان ۽ قطار ۾ ٺهيل آهن. ڪوارٽرن جي قطارن جي وچ ۾ رستا ۽ گهرن جي وچ ۾ گهٽيون آهن. مزدورن جي بستي جي اولهه ۾ ڪارخانن جا نشان مليا آهن، جتي مزدورن جي ڪم لاءِ ٿلها ٺهيل آهن، ٿلهن جي وچ تي اُکري يا چلهه جا نشان آهن. اتي شايد ان ڇڙهيو يا ڪٽيو ويندو هو، ڇاڪاڻ ته اتان سڙيل ڪڻڪ ۽ جون جا داڻا هٿ آيا آهن. مزدورن جي گهرن جي ويڪر 56 فوٽ آهي. هر هڪ گهر ۾ ٻه ڪمرا يا هڪ ڪمرو ۽ اڱڻ آهي. گهرن جا فرش پڪسرا آهن. گهر ٻن قطارن ۾ ٺهيل آهن. اتر واري قطار ۾ ستن ۽ ڏکڻ واري قطار ۾ اٺن گهرن جا ڦٽل نشان مليا آهن. اناج جا گدام: هڙاپا مان مليل جاين مان اناج جا گدام اهميت لائق آهن. اهي گدام وڏا ۽ گهڻ مقصدي آهن. هر گدام 30 فوٽ ڊگهو ۽ 2 فوٽ ويڪرو آهي. گدامن جي وچ ۾ وڏا رستا آهن. گدامن جون جايون 4 فوٽ اوچي ٿلهي تي ٺهيل آهن. جيئن برسات جو پاڻي گدامن اندر داخل ٿي، گڏ ٿيل اناج کي نقصان پهچائي نه سگهي. بٺا: مزدورن جي ڪوارٽرن ڀرسان 16 بٺا مليا آهن. اهي بٺا 3 کان 6 فوٽن تائين ڊگها آهن. بٺن مان مليل شاهدين جي بنياد تي ماهرن اندازو لڳايو آهي ته هنن بٺن ۾ ٽامو يا ٻيا ڌاتو پگهاري انهن مان اوزار ٺاهيا ويندا هئا. هڙاپا جي شهري رٿابندي، موهن جي دڙي سان مشابهت رکندڙ آهي. گهر ويڪرا ۽ صاف سٿرا آهن، جن جي وچ ۾ پڌر ۽ چوڌاري ڪمرا ٺهيل آهن. هر گهر ۾ سنان جون جايون، رڌ پچاءَ جي ڪوٺي ۽ سامان رکڻ لاءِ الڳ اسٽور روم ٺهيل آهن. گهرن جي وچ ۾ گهٽيون آهن، جن ۾ پاڻيءَ جي نيڪال جون ناليون ٺهيل آهن. گهرن ۽ رستن ۾ پڪين سرن جو فرش ٻڌل آهي. هتان مليل باقيات ۾ ٺڪر جا ٿانو ۽ موهن جي دڙي جهڙيون مهرون لڌيون آهن. ڌاتوءَ جا ٿانو، هٿيار، اوزار ۽ زيور پڻ ساڳيا موهن جي دڙي مان مليل باقيات جهڙا آهن. هڙاپا مان پٿر ۽ پڪل مٽيءَ جا بت ۽ شڪليون به مليون آهن. هڙاپا جي رهواسين جي گذرسفر جو وسيلو پوک ڪرڻ ۽ مال چارڻ هو. هتي جا رهواسي چوپائي مال جو کير، مکڻ ۽ گوشت غذا طور استعمال ڪندا هئا ۽ مال کان سواريءَ جو پڻ ڪم وٺندا هئا. هتان ڪڻڪ، کجي ۽ ڪپهه جي فصل جا آثار مليا آهن، جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته هو اهي فصل پوکيندا هئا، جن تي سندن گذر ٿيندو هو. هن دڙي جي کوٽائيءَ مان قبرستان پڻ لڌو آهي. هڙاپا جا رهواسي جنازي کي ساڙڻ بدران پوريندا هئا. هو جنازي سان گڏ عام استعمال جا ٿانو پڻ دفن ڪندا هئا. جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته سندن عقيدي موجب مئل ماڻهوءَ کي قبر ۾ انهن شين جي ضرورت پوندي هئي. جنازي کي قبر ۾ اماڻڻ کان اڳ سنواريو ۽ سينگاريو ويندو هو. ان کي سپ، عاج ۽ ٽامي جا زيور پارائي پوءِ دفن ڪيو ويندو هو. گنويري والا: گنويري والا جو قديم ماڳ پنجاب جي بهاولپور ضلعي ۾ واقع آهي. هن ماڳ جي کوٽائي قديم آثارن جي ماهر ڊاڪٽر محمد رفيق مغل ڪرائي آهي. هي موهن جي دڙي جو همعصر تهذيبي شهر آهي. ڊاڪٽر مغل انڪشاف ڪيو آهي ته گنويري والا سنڌو ماٿر جو مرڪزي شهر هو ۽ هي ماڳ هڙاپا ۽ موهن جي دڙي جي وچ تي واقع آهي. هي ماڳ ڪو ننڍو ڳوٺ نه هو، پر گهٽ ۾ گهٽ 200 ايڪڙن تي ڦهليل شهر آهي. ان شهر جي وسعت جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته هي هڙاپا کان گهٽ ۾ گهٽ 4 ايڪڙ وڏو ۽ موهن جي دڙي کان 5 ايڪڙ ننڍو آهي. گنويري والا، موهن جي دڙي وانگر مڙني خاصيتن جو حامل آهي. هن شهر جو نقشو به سنڌو سڀيتا جي شهري تمدن جي ٻين شهرن جهڙو آهي. يعني هن شهر جو هڪ حصو قلعي نما بلنديءَ تي آهي ته ٻيو حصو هيٺانهين هنڌ تي آهي. گنويري والا جي مليل آثارن مان اها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته هڙاپا، موهن جي دڙي ۽ گنويري والا جي باقيات ۾ هڪ تسلسل موجود آهي. سنڌ جي حدن سان گڏ پنجاب ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ مليا آهن، جيڪي مختلف دورن جا آهن ۽ اُهي گهڻو ڪري خانيوال، وهاڙي، لوڌران، مظفرآباد، ليه، ڪوٽ ادو، رحيم يار خان، بهاولپور، فيصل آباد ۽ شيخوپوره مان مليا آهن. سنڌ ۽ پنجاب جي انهن ماڳن جو وچور هيٺ پيش ڪجي ٿو: پنجاب جا ماڳ نمبر نالو ضلعو 1 ڀير چڪ 29 ايم (Bhir Chack 29M) لوڌران 2 هڙاپا (Harappa) ساهيوال 3 ڀرڪي (Bhirki) خانيوال 4 چڪ 113-10R خانيوال 5 چڪ آر 123-10R خانيوال 6 چڪ 133-10R خانيوال 7 چڪ 140-10 خانيوال 8 چڪ 156-EB خانيوال 9 چڪ 18، ڀير 19M خانيوال 10 چڪ -10R56 (وينيوال) خانيوال 11 جليل پور دڙو (Jaleel Pur) خانيوال 12 قطب پور (Qutab Pur) لوڌران 13 ٽوبه ڀنگ ٿالي (Toba Bang) وِهاڙي 14 لمبران والا-1 (Lumbara-wala-) ليه 15 نرهي والا-2 (Narhi wala-2) مظفرآباد 16 ڦڪارت والا ٽبا-3 (Phikarat wala Tiba-3) مظفرآباد 17 سمل ٽوبا-4 (Sumbal Toba-4) مظفرآباد 18 وڍائي والا جهوڪ (Wadai Wala Jhok) مظفرآباد 19 جهوڪ قيصراني شمالي (Wadhai wala jhok) ڊي. جي. خان 20 ڀائو والي ٺيڙهي (Bhao wali Therhi) بهاولپور 21 ٺيڙهي بلوچان والي (Therhi balochan wali) بهاولپور 22 بستي بلوچان ٿيڙ (Balochan wali Therh) بهاولپور 23 ڀٽي والا ٿيڙ (Bhatti wali Therh) بهاولپور 24 چڪ 278-H.R بهاولپور 25 چڪ 296 A-1 بهاولپور 26 چڪ 301-HR بهاولپور 27 چڪ 302-HR بهاولپور 28 چڪ 320-HR بهاولپور 29 چوٿ والا ٿيڙ (Choth wala therh) بهاولپور 30 ڊنڊني والا ٿيڙ (Dondni wala Therh) بهاولپور 31 دلان والا ٿيڙ (Dilan wali Therh) بهاولپور 32 دُبر والا ٿيڙ (Dubar wala Therh) بهاولپور 33 ڊوڊيا والا ٿيڙ (Dodiya wala Therh) بهاولپور 34 چڪ A-296 بهاولپور 35 گهني والي (Gahne Wali) بهاولپور 36 حاڪم علي والي ٺيڙهي (Hakim Ali Wali Their) بهاولپور 37 جل والي- 1 (Jal Wali-I) بهاولپور 38 جل والي- 2 (Jal Wali-II) بهاولپور 39 ڪلاسرن والا- 2 (Kelasrrn Wala-II) بهاولپور 40 ڪلاسرن والا ٿيڙ (Kelasrn Wala Ther) بهاولپور 41 ڪنڊو والا ٿيڙ- 1 (Kando Wala Ther-I) بهاولپور 42 ڪنڊو والا ٿيڙ- 2 (Kando Wala Ther-II) بهاولپور 43 ڪربي والي ٺيڙهي (Kerbi Wali Their) بهاولپور 44 کوٽي والي (Khote Wali) بهاولپور 45 ڪڪري والي (KiKri Wali) بهاولپور 46 ڪڪري والا ٿيڙ (Kukre Wala Ther) بهاولپور 47 پرها والا ٿيڙ- 2 بهاولپور 48 پرها والا ٿيڙ- 1 (Parha Wala Ther-I) بهاولپور 49 رتا ٿيڙ (Ratta Ther) بهاولپور 50 سيويرا (Sewara) بهاولپور 51 سلان والي ٺيڙهي (Silan Wali Their) بهاولپور 52 تلا والا ٿيڙ (Tala Wala Ther) بهاولپور 53 ٺنڊي کوهي (Thandi Koi) بهاولپور 54 ٿولن واري ٿيڙهي (Thulan Wali Their) بهاولپور 55 تٻاڪڙ والا (Tibakud Wala) بهاولپور 56 ٽمبولي والي ٿيڙهي (Tomboli Wali Their) بهاولپور 57 وزير والا ٿيڙ (Wazir Wala Ther) بهاولپور 58 چڪ 56-10R 59 چيني والا ڀير Chenne Wala Bhir ليه 60 ڪوسم سار (Kusamsar Mom) وهاڙي 61 لڙا والا ڪڇ-455 Luda Wala Khuch 455 ليه 62 ماءُ مانوري ڀير- (396) Mai Manoori Bhir 396 لوڌران فيصل آباد ۽ ٽوبه ٽيڪ سنگهه: نمبر نالو ضلعو 1 ٽبا ڪچيان (Tiba Kichian) فيصل آباد 2 ٽبا راڄڻ پور چڪ (Tiba Rajanpur Chak 585) فيصل آباد 3 ٽبا ڪچا پنڊ (Tiba Kacha Pind) فيصل آباد گجرانوالا، شيخوپوره ۽ حافظ آباد ضلعا: نمبر نالو ضلعو 1 کڙيان والا ٽبا (Khadian Wala Tiba Kichian) شيخوپوره 2 ٽبا پنگ پير شيديان والا (Tiba Pang Pir Sheedian Wala) شيخوپوره 3 ٽبا مارٽن پور (Tiba Martinpur C-371) شيخوپوره 4 ٽبا نؤليان (Tiba Naulian) شيخوپوره 5 ٽبا پيران والا (Tiba Pairan Wala) شيخوپوره 6 نرهي والا ٽبا 453 شيخوپوره ساهيوال، اوڪاڙه ۽ پاڪپتن ضلعا: نمبر نالو ضلعو 1 چڪ 126.9 ساهيوال 2 چڪ 90/121 ساهيوال 3 چشتي والا ٽبا ساهيوال 4 لوهاما لعل ٽبا ساهيوال 5 تيا چڪ 21-M دنياپور 6 ٽبا چڪ 24-EB لوڌران 7 ٽبا ڪچا پنڊ فيصل آباد چولستان: ڊاڪٽر رفيق احمد مغل، 1977ع ۾ چولستان ۾ قديم آثارن جي پڙتال ڪئي هئي ۽ هن صاحب اُتي 1977ع ۾ سنڌو تهذيب جي مختلف مرحلن جا ماڳ لڌا هئا ۽ 1980ع ۾ هن اهڙي رپورٽ جاري ڪئي ۽ ماڳن جي هيٺئين نموني درجي بندي ڪئي هئي: (1) هاڪڙا ويئر واري دور جا ماڳ، جيڪي چوٿين هزاري ق. م جا 99 آهن. (2) اوائلي سنڌو تهذيب واري دور، 2500- 3000/ 3100 ق. م جا، جيڪي 40 آهن. (3) سنڌو تهذيب واري جي پختي دور جا ماڳ، جيڪي 174 آهن. (4) پوئين سنڌو تهذيب واري دور، 1500- 1900 ق. م جا ماڳ، جيڪي 50 آهن. (5) چٽيل ڀوري ٿانون واري دور، 500-1000/ 1100 جا ماڳ، جيڪي 14 آهن. (6) اوائلي تاريخي دور، پهرين صدي عيسويءَ کان 18 صدي عيسويءَ تائين جا ماڳ، جيڪي 37 آهن. هيٺ سنڌو تهذيب جي مختلف دورن جو وچور ڏجي ٿو: (1) هاڪڙا ويئر دور: هن دور جا ڪل 99 ماڳ مليا آهن، جيڪي ڪافي وڏيءَ ايراضيءَ ۾ پکڙيل آهن ۽ گهڻوڪري واريءَ جي ڊٻن هيٺان دٻيل ملن ٿا. هي ماڳ گهڻوڪري لاڏائو ماڻهن جون وقتي رهائشگاهون آهن. اهڙن ماڳن جو وچور هن ريت آهي: (1) ابدو والي (Abduwali)، (2) اڌي-1 (Adhi-1)، (3) اڪن واري ٺيڙهي (Akkan Wari Their)، (4) امبراوالي (Ambra Wali)، (5) عظيم والي-2 (Azim Wali-2)، (6) عظيم والي- سي (Azim Wali- C)، (7) بادل والا-4 (Badal Wala-4)، (8) بادل والا-5 (Badal Wala-5)، (9) بيگي والا (Begge Wala)، (10) بهيلا والا- سي (Bahila Wala-C)، (11) بندوالي (Band Wali)، (12) ڀوتن والي-2 (Bhootan Wali- 2)، (13) ڀوتن والي- سي (Bhootan Wali- C)، (14) چڪ- 353 اولهه (Chak 353- West)، (15) چندني والا-2 (Chandne Wala-2)، (16) چندني والا- سي (Chandne Wala-C)، (17) چندني والا- ٿر (Chandne Wala- Thar)، (18) چوڌريان والا (Choudhryan Wala)، (19) چڪرالا (Chikrala)، (20) چور (ٻه دڙا/ Chore (Two Mounds، (21) ڊبلي (اوڀر) Dable (East)، (22) ڊبلي (اولهه) Dabli (West)، (23) ڊکن والا ٿر (Darkhanwala Thar)، (24) ڌوپ ساري (Dhoop Sari)، (25) ڌوني (Dhoni)، (26) ڌوني ڏکڻ (Dhoni South)، (27) ڌن والا (Dinwala)، (28) گجو والا-2 (Gujjo Wala-2)، (29) هوتي والا-2 (Hote Wala-2)، (30) جفاوالا-2 (Jafa Wala-2)، (31) جفا والا-3 (Jafa Wala-3)، (32) جل والي- اي (Jalwali-A)، (33) جل والي- بي (Jalwali-B)، (34) جانگي پور (Jangi Pur)، (35) جوائي والا (Jawai wala)، (36) جهالار (Jhalar)، (37) جهنڊي والا-2 (Jhandewala-2)، (38) ڪلروالا- بي (Kalhar Wala-B)، (39) ڪرم خان (Karam Khan)، (40) خان ڪاندي والا- ڊي (Khan Kande Wala-D)، (41) خانپوري-2 (Khan Puri-2)، (42) کپلي والي (Khipli Wali)، (43) کپلي والي- 2 (Khipli Wali-2)، (44) کپلي والي-3 (Khipli Wali-3)، (45) ڪڪري-2 (Kkri-2)، (46) ڪبائي والا (Kabai Wala)، (47) ڪلياڻ والا (Kilian Wala)، (48) ڪلياڻ والا- ڊي (Kilian Wala-D)، (49) لکمان (Lakmau)، (50) ڪوچن والا (Kuchan Wala)، (51) لٿ والا-2 (Lath Wala-2)، (52) لتن والا (Litan Wala)، (53) لنڊي والا-3 (Lunde Wala-3)، (54) لنڊي والا-4 (Lunde Wala-4)، (55) لوپر والا (Luper Wala)، (56) لوپر والا-3 (Luper Wala-3)، (57) ميهوالي-2 (Mehwali-2)، (58) مرچي ڪنڊا (Merchi Kanda)، (59) مرچي ڪنڊا- 2 (Merchi Kanda-2)، (60) موني والا (Moni Wala)، (61) مسافر والي (Musafar Wali)، (62) مسافر والي-2 (Musafar Wali-2)، (63) نهر والي (Nahar Wali)، (64) نهر والي- بي (Nahar Wali- B)، (65) نهرين والا (Nahreen Wala)، (66) نهرين والا ٿيڙ اولهه (Nahreen Wala Thar, West)، (67) نواني والا-3 (Niwani Wala-3)، (68) اوئن والا ٿيڙ (Oin Wala Ther)، (69) پرهارا (Parhara)، (70) پرهاري والا- بي (Parhare Wala- B)، (71) پيوني والي ڀٽ-2 (Payune Wali Bhit-2)، (72) قادربخش ٺيڙهي (Qadir Bux Their)، (73) رحماني والي (Rahmani Wali)، (74) آر. ڊي-66 (R. D-66)، (75) سدوالا ڪنڊا (Sad Wala Kanda)، (76) صفا والا ٿيڙ (Safa Wala Ther)، (77) صفا والا-2 (Safa Wala-2)، (78) صفا والا- 3 (Safa Wala-3)، (79) سنوڪري والا-2 (Sanuki Wala-2)، (80) ست کوهي اوڀر (Sat Koi East)، (81) ست کوهي اولهه (Sat Koi West)، (82) شيرو والا-2 (Sheru Wala-2)، (83) شيرو والا-3 (Sheru Wala-3)، (84) شيدي والا- اي (Shidi Wala-A)، (85) سوهني والي-1 (Sohni Wali-1)، (86) سوهني والي-2 (Sohni Wali-2)، (87) ٺيڙهي والي (Their Wala)، (88) ٿوم ٿالهي (Thoom Thali)، (89) ٿوري والا (Thori Wala)، (90) ٽري لار (Trillar)، (91) توراوي والي ٿيڙ (Turawi Wali Their)، (92) توراوي والي- بي (Turawi Wali-B)، (93) توراوي والي- سي (Turawi Wali- C)، (94) وال والي (Val Wali)، (95) وال والا-2 (Wal Wala-2)، (96) وڍڻ والي (Waddan Wali)، (97) وريل (Wariyal). اوائلي سنڌو تهذيب جا ماڳ: هي ڪل 40 ماڳ مليا آهن، جن جو واسطو ڪوٽڏجيءَ واري سنڌو تهذيب جي دور سان آهي. انهن جو وچور هن ريت آهي: (1) احمد والا ٽٻا، (2) اکيڙا، (3) علي محمد والا ٿيڙ، (4) عظيم والي جي، (5) بخاريان والا، (7) چڪ-45، (8) چڪ-76، (9) چڪ، (10) چڪ، (11) چڪ-315 ايڇ. آر، (12) چڪ-341، (13) (چپلي والا (اوڀر)، (14) چپلي والا (اولهه)، (15) چپ والا، (16) گمن والا، (17) گمون والي، (18) گودل- بي، (19) گجرن والا A-B، (20) هوتي والا ٿيڙ- الف، (21) جل والي، (22)، لٺي والي (Lathi Wali)، (23) جتوئي والا- الف، (24) جهومتي والا، (25) ڪليپر (ڀوت)، (26) ڪوچن والا، (27) لادولائي (Ladulai)، (28) لٿ والا (Lath Wala)، (29) لوپي والا-2، (30) ملهالي والا ٿيڙ (Malhale Wala)، (31) مرچي ڪنڊا-3، (32) موئي ڳڙهه (Moi Garh)، (33) نهرن والا، (34) قريش ٿيڙ، (35) سنڌانا والا، (36) سڌوالي- سي، (37) وڪر والا، (38) وريل- اي، (39) وريل- ڊي. پختي سنڌو تهذيب واري دور جا ماڳ: چولستان ۾ گهڻي ۾ گهڻا ماڳ پختي/ پڪي سنڌو تهذيب جي دور (Mature Indus Period) جا 174 لڌا ويا آهن، جيڪي موهن جي دڙي ۽ هڙاپا جا همعصر آهن. ماڳن ۾ گهڻو تعداد ديراوڙ قلعي جي چوڌاري، خاص ڪري قلعي جي اولهه ۾، رحيم يار خان تائين پکڙيل آهي. اهڙن ماڳن جو وچور هيٺ ڏجي ٿو: (1) اڀر والا (152)، (2) اڌي 2 (274)، (3) اڌي 3 (273)، (4) احمد والا ٿيڙ (68)، (5) امبر والا ٿيڙ (280)، (6) عظيم والي (234)، (7) عظيم والي 2 (233)، (8) عظيم والي- اي (235)، (9) بادل والا 302، (10) بادل والا- 2 (301)، (11) باگاپورا ٿيڙ (256)، (12) باگا پورا- 2 (257، (13) باغ والا ٿيڙ (284، (14) بگڙاٽو والا ٿيڙ (127، (15) جهيل والا ٿيڙ (141)، (16) بارا ٿيڙ (129)، (17) باري والا ٿيڙ (299)، (18) بستي ٿيڙ، (19) برولا- 1 (324)، (20) برولا- 2 (323)، (21) بتور والا (239)، (22) بازاري والا (164)، (23) باگڙي والا (247)، (24) ڀوٽن والي- الف (277)، (25) ڀوتن والي- ب، (26) بلي والي (326)، (27) بخاريان والا (62)، (28) ڀوتي والي ٿيڙ، (29) ڀون والي (309)، (30) بَلبَلَ والا (116)، (31) برهاني والا ٿيڙ (316)، (32) بوتي والا (181)، (33) چڪ 44 (87)، (34) چڪ 45 الف الف (86)، (35) چڪ 61 اولهه (95)، (36) چڪ 45- بي اتر (85)، (37) چڪ 75 (108)، (38) چڪ 76 (109)، (39) چڪ 97 (113)، (40) چڪ 112 (358)، (41) چڪ 121 (354 A) الف، (42) چڪ 124 (353-A)، (43) چڪ والي (300- A)، (44) چندني والا ٿيڙ 258، (45) چندني والا III، (46) چنگلا والا ٿيڙ (168)، (47) چنگلا والا- بي (171)، (48) چبو والا (34)، (49) چڙويان والا (212)، (50) چيهي والي (223)، (51) چور والا (291)، (52) داد والا ٿيڙ (252)، (53) داد والا-II (251)، (54) ڊکن والا II (255)، (55) ديراوڙ ٿيڙ (209)، (56) ديويلي ٿيڙ (319)، (57) ديويلي II (318)، (58) ڌيدني والا ٿيڙ (160)، (59) ڌوني (336) ٻه بيٺڪون، (60) دونهين والا ٿيڙ (335)، (61) دلواش والا (192)، (62) ڊرگهه والا (188)، (63) دنڪيان والي (110)، (64) دنڪيان (98)، (65) گڙا والا ٿيڙ (340)، (66) گدي والي (205)، (67) گجو والا ٿيڙ (226)، (68) گمو والا ڏهر (269)، (69) گمو والي (270)، (70) گنوري والا (325)، (71) گارا والا (117)، (72) گاري والا (216-A)، (73) گهريان والا (81)، (74) گهٽورو (360)، (75) غاري والا ٿيڙ (282)، (76) گدل ٿيڙ (59)، (77) گدل- الف (60)، (78) حاڪم علي ٿيڙ (72)، (79) هنس والا (57)، (80) حاصل والا ٿيڙ (228)، (81) هوتي والا ٿيڙ- ب (176)، (82) جافا والا (296)، (83) جافي والي ٺيڙهي (295)، (84) جامو والي الف (178)، (85) جامو والي ب (179)، (86) جاني والي (250)، (87) جتوئي والا ٿيڙ (171)، (88) جوائي والا ٿيڙ (289)، (89) جيجالم (341)، (90) جهنڊي والا ٿيڙ (315)، (91) جوائي والي (157)، (92) ڪيشيان والا- I (191)، (93) ڪلهر والا (187)، (94) ڪليار (90)، (95) ڪارو والا (345)، (96) ڪارو والا ٿيڙ II، (97) ڪيهي والا، (98) ڪلبن والا، (99) خيرڳڙهه ٿيڙ (348)، (100) خان ڪنڊي والا- ماڳ الف (147)، (101) خان ڪنڊي والا- ماڳ ب (150)، (102) خان ڪنڊي والا- ماڳ ث (151)، (103) خانپور II، (104) خانپوري (242)، (105) کيتران والي II (122)، (106) کيتران والي I (123)، (107) کنگهار والي (146)، (108) کپلي والي II (287)، (109) کپلي والا ٿيڙ يا بوهر لبنا (313)، (110) کوهي سنڌو والي (117)، (111) ڪڪري (245)، (112) ڪڪري والا ٿيڙ (243)، (113) ڪليان والي- ب (156)، (114) ڪليان والي- ث (155)، (115) ڪپيان والا (290)، (116) ڪورو والا (101)، (117) لال پٽيل (69)، (118) لالو والا ٿيڙ (283)، (119) لنڊي والا ٿيڙ (163)، (120) لوينڊا (183)، (121) لوينڊا II (182)، (122) مهاوالا ٿيڙ (322)، (123) ميهي والي (206)، (124) مالو والي- I ۽ II (349)، (125) مشيني والا (317)، (126) مئوج هل والا (84)، (127) محمودآباد (106)، (128) مهريان والا ٿيڙ (271)، (129) مهريان والي II (272)، (130) مهريانڊا والا ٿيڙ (307)، (131) ميهه والي (320)، (132) مهروبند ٿيڙ (195-A)، (133) ميرانا (125)، (134) نيواني والا ٿيڙ اوڀر (230)، (135) نيواني والا II (231)، (136) نور شاهه والا (279)، (137) اونچي ٿيڙ (351)، (138) پڙهاري والا- انو (263)، (139) قاصيا والا (248)، (140) رجبيا (342)، (141) رپ والا ٿيڙ (300)، (142) ريتا- 1 (Ratta) (353)، (143) ريتا- II (355)، (144) ريتا- III (354)، (145) رن والي (253)، (146) سافو والا IV (329)، (147) نسي والا (346)، (148) سنڌانا والا (12)، (149) سنگهي والا (284-A)، (150) سندڪي والا (185)، (151) سندڪي والا- II (184)، (152) سندڪي والا- III (186)، (153) سورن ساندا (241)، (154) شادي والا ٿيڙ (343)، (155) شاهه ڳڙهه ٿيڙ (352)، (156) شيخ والي (344)، (157) شيخري II (308)، (158) شيرو والا ٿيڙ (257)، (159) شيدي والا- ب، (160) شڪار والا (197)، (161) سڌو والي- ب (119)، (162) سڌو والي 2 (121)، (163) سولي والي (Sulle Wali) (133)، (164) ترسول والا (70)، (165) ٺاڪو والا (334)، (166) ٿرولا والا ٿيڙ (249)، (167) ٿيڙ والا (327-A)، (168) ٿوري والا (327)، (169) واڍن والا (Waddan Wala) (138)، (170) واراور، (171) وريل ٿيڙ (52)، (172) وريل- E (53)، (173) وريل- F (54)، (174) وريل- H (55)، (175) وسو والا ٿيڙ (265). بلوچستان ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ: (81) مهڙ ڳڙهه، (82) ڪِڙي گل محمد، (83) دمب سادات، (84) ستڪاجن در، (85) نال، (86)، راڻا گندئي، (87) بالا ڪوٽ، (88) دشتو، (89) ستڪا ڪوهه، (90) تربت، (91) شاهي تمپ، (92) واهل، (93) بيلا، (94) ڪولي، (95) نندرا، (96) نوڪجا شاهه، (97) نندوري، (98) ڪناڙ، (99) ميهي، (100) سرخ دمب، (101) خضدار، (102) انجيرهه، (103) پٺاڻي دمب، (104) نامعلوم، (105) ڪوٽرا، (106) سياهه دمب، (107) قلات، (108) گاند دمب، (109) ڪرتا، (110) ٽوگائو، (111) بابر ڪوٽ، (112) شو جنگل، (113) ڪناڙي، (114) ڪيچي بيگ، (115) ڪوئيٽا مري، (116) مغل گندائي، (117) پيراڻو گندائي، (118) دُبر ڪوٽ. خيبر پختونخوا ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ: (119) بنون، (120) سراءِ ڪولا، (121) ڪرم شاهه، (122) گوملا، (123) رحمان ڳڙهي، (124) هٽالا، (125) جهنگ، (126) شهباز ڳڙهي. جهلم کان جمنا دوآبي تائين سنڌو تهذيب جا ماڳ: هڙاپا جي ٽن طرفن کان جبل آهن، جنهن ڪري مٿان لهندڙ نئيُن ۽ ندين هتان جي معيشت کي چڱو سهارو ڏنو هوندو، جو هتي پاڻيءَ جي اڻاٺ ڪانه رهي هوندي. 300 کان 400 ڪلوميٽر اولهه طرف، اتر ۽ اوڀر ۾ سليمان جابلو سلسلو ۽ هماليا جبل آهي. هماليه ۽ سليمان جابلو سلسلي جي وچ ۾ ميداني علائقو، جيڪو جهلم کان جمنا تائين آهي، اهو سنڌو سنئون ۽ هڪ جهڙو جاگرافيائي ماحول رکي ٿو. اهو خطو اصل ۾ ڇهن وڏين ندين جهلم، چناب، راوي، ستلج، بياس ۽ جمنا جو عطا ڪيل آهي. ماحولياتي طور هتي 20 س. م کان 70 س. م برسات پوي ٿي، جنهنڪري زرخيز آهي. جهلم جي اولهه ۾ پوٺوهار، سالٽ رينج ۽ ٿر جو رڻ آهي. اهي علائقا هڙاپا جي جاگرافيائي ماحول کان بنهه مختلف آهن. جمنا جي اوڀر ۾ گنگا جي ماٿري شروع ٿئي ٿي، اها ماٿري پنجاب جي ميداني علائقي کان قطعي الڳ ماحول رکي ٿي. ڇو ته گنگا جي ماٿري گهڻي ڀاڱي هڪ وارياسو علائقو آهي، ٻيو ته راولي پهاڙين جون چاڙهيون، اُن جي ڏکڻ ۾ ان کي اڃا به گهڻو غيرآباد ڪرڻ جو ڪارڻ آهن. انهيءَ ايراضيءَ ۾ صرف ٻه سنڌو تهذيب سان واسطو رکندڙ ماڳ آهن، جن مان هڪڙو چڪ پوربن سيال (Chak Pur bin Siyal) آهي، جيڪو سنڌو تهذيب جي پڪي دور سان واسطو رکي ٿو. اهو ماڳ جليل پور ماڳ کان ڏکڻ اوڀر طرف 15 ميلن جي مفاصلي تي آهي. چڱو پر ڀرو اولهه ۽ اتر اولهه طرف سنڌو درياهه جي ٻئي طرف ڪجهه اوائلي سنڌو تهذيب ۽ پڪي سنڌو تهذيب جا آثار گومل ماٿري ۽ ٽيڪسلا واري خطي ۾ به آهن. هڙاپا جي اوڀر ۾ 50 کن ماڳ جيڪي پڪي سنڌو تهذيب واري دور جا ۽ 36 ماڳ اڳ هڙاپائي دور جا آهن، انهن جو بهرحال لاڳاپو ٽن ايراضين سان آهي، جن ۾ گهگهر نديءَ جو گنگا نگر، سنگرور، وغيره، (2) درشاوتي ندي جي ماٿري مسار، جند، ڪرنال وغيره ضلعن ۾ آهن، ۽ (3) ستلج جي مهڙ وارن امرتسر، جالنڌر، لڌياڻا ۽ روپڙ جا ضلعا اچي وڃن ٿا. هڙاپا کان اٽڪل 200 ڪلوميٽر ڏکڻ ۽ اولهه طرف هاڪڙي سان 32 اڳ- هڙاپائي ماڳ، 41 اوائلي سنڌو تهذيب جا ماڳ ۽ 166 پڪي سنڌو تهذيب جا ماڳ ملن ٿا. (ڏسو: چولستان ۾ سنڌو تهذيب وارا ماڳ) پر سنڌو تهذيب جا 90 ماڳ ستلج جي مهڙ ۾ درشادوتي ۽ گهگهر سرسوتيءَ واري خطي ۾ ملن ٿا. سنڌو تهذيب وارن ماڳن جو ڪجهه تعداد بياس نديءَ جي مهڙ وارن علائقن: امرتسر ۽ گرداسپور ضلعن به ملي ٿو. هاڪڙي واري پاسي پوئين سنڌو تهذيب وارن ماڳن جو چڱو تعداد ڏکڻ اولهه ۾ ديراوڙ واري خطي ۾ ملي ٿو. اهي اٽڪل 72 کن ماڳ هيل تائين مليا آهن. ڀورن چٽيل ٿانون (Painted Grey Ware) وارا 180 ماڳ اوڀر طرف درشاوتي- سرسوتيءَ جي مهڙ واري ڪناري تي پٽالا، امباله ۽ ڪرڪ شيترا ضلعن ۾ مليا آهن. ان کان سواءِ PGW وارا ڪجهه ماڳ ستلج جي مهڙ واري علائقي ۾ لڌيانه ۽ جالنڌر وٽان ۽ 10 کن اهڙائي ماڳ گهگهر نديءَ جي هيٺئين پاسي هنومان ڳڙهه کان انوپ ڳڙهه تائين ملن ٿا. انهن سڀني ماڳن جو گڏيل تعداد 650 کن ٿئي ٿو. ميداني علائقي کان ٻاهر چناب نديءَ جي مهڙ واري خطي ۾، ڄمون ڪشمير مان به سنڌو تهذيب جي پوئين دور سان لاڳاپيل مندا (Manda) نالي ماڳ مليو آهي. هيٺ سنڌو تهذيب جي انهن ماڳن جو وچور ڏجي ٿو، جيڪي سنڌ ۽ سنڌ جي حدن کان ٻاهر مليا آهن، ۽ اڃا به کوٽايون جاري آهن. ڪڇ (ڀارت) جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا قديم ماڳ: (198) مندرا، (199) ناوينال، (200) مانڊوي، (201) توديو، (202) ناليا، (203) انجار، (204) ڪوٽڙا، (205) ڀڄ، (206) ڪوٽڙا بادلي، (207) نکتراڻا، (208) ڏيسالپور، (209) نارپا، (210) ويدا، (211) لکپت، (212) لوڻي، (213) باڻي، (214) ڪوٽڙا، (215) نيوني ڌر، (216) ڪوٽاڙي، (217) موريو، (218) ڪيراسي، (219) سرڪونڊا، (220) سيلاري، (221) راپر، (222) پد مهت، (223) لاکپر، (224) ڪنٿ ڪوٽ، (225) کاري ڪاڪندا، (226) پير وڏا کيتر، (227) جهانگار. ڪاٺياواڙ (ڀارت) جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا قديم ماڳ: (228) ڦالا، (229) لاکا بهاول، (230) آمرا، (231) هالار، (232) گوپ، (233) ڪنار ڪيڙا، (234) سومناٿ، (235) ڪانجيٽر، (236) ونيوادر، (237) روجڙي، (238) اڌ ڪوٽ، (239) بهم پاتال، (240) بابر ڪوٽ، (241) رنگپور، (242) ديوالا، (243) چڪائو، (244) گوئي، (245) ڀنسووا، (246) لوٿل، (247) ڪوٿ، (248) نوستاريا، (249) جمناگر، (250) ميهگام، (251) تيلوڙ، (252) ڀڳتارو. مهاراشٽر (ڀارت) جي حدن ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ: مهاراشٽر رياست جي ضلعن: راجڪوٽ، احمدآباد، ڄام نگر، سريندرنگر، ڀڙوچ، امريلي، ڀاونگر، ڪڇ، جهوناڳڙهه، مڌيه شوراسٽر ۾ سنڌو تهذيب جي دور جا اوائلي، پڪي ۽ پوئين دور جا ڪل 191 ماڳ مليا آهن، جن جو ذڪر مسٽر پوزل پنهنجي مشهور ڪتاب ’Archaeology of Shurastra‘ ۾ ڪيو آهي. هن صاحب انهن ماڳن جو دور 3300 ق. م کان 1800 ق. م تائين ٻُڌايو آهي. ماڳن جو وچور هيٺ ڏجي ٿو: نمبر نالو هنڌ دور 1 اداتلا (Adatala) ڀاونگر II BC 2 ادڪوٽ (Adkot) راجڪوٽ/ جاسدن II BC 3 ادڪوٽ بس اسٽئنڊ (Adkot Bus Stand) راجڪوٽ/ جاسدن II C 4 اجمير (Ajmer) راجڪوٽ/ ماروي II BC 5 اڪڙو (Akru) احمدآباد/ ڌنڌوڪا II BC 6 الائو (Alau) احمدآباد/ ڌنڌوڪا II BC 7 اليا بادا/ علي آباد (Alia Bada) ڄام نگر II BC 8 امرا (Amra) ڄام نگر II B 9 اردوئي (Ardoi) راجڪوٽ/ ڪوٽ ڏاسانگاني II C 10 بيرڪوٽ سريندر نگر/ سيالا II BC 11 بيد (Bed) ڄام نگر II C 12 بيلورا (Belora) راجڪوٽ/ ڍوراجي II BC 13 ڀڳت راؤ (Bhagat Rav) بڙوچ/ هنسوت II AB 14 ڀلگام (Bhalgam) راجڪوٽ/ گوهل II B 15 ڀمڪ دل (Bhamak dal) امريلي/ ڪنڪاواڙيا II B 16 ڀنگور (Bhangor) ڄام نگر/ ڀنوار II C, III 17 ڀٽي وڏي (Bhati Wadi) امريلي/ ڪنڪاواو سنڌو تهذيب، II BC III 18 ڀنيان کاريان (Bhayank Hakharia) ڀينڪ هاکاريا سنڌو تهذيب 19 ڀيم پاتال (Bheem Patal) احمدآباد/ ڌم دوڪا II BC 20 ڀوڄاوادر ڀاونگر/ ڀوڄاوادر II BC 21 ڀوڪلي ڌر (Bhokli Dhar) ڀاونگر II BC, III 22 ڀوتا ڪوٽڙا (Bhuta Kotala) سريندر نگر سنڌو تهذيب 23 بينا نگري (Bena Nagari) ڄام نگر/ جوڙيا II BC 24 بوڙيو (Bodiyo) امريلي/ بابرا II BC 25 بڍيل (Budhel) ڀاوَنگر II BC 26 چچانا (Chachana) سريندر نگر/ چچانا II B-C, III 27 چرانيو (Charanio) ڀاونگر/ امرالا II B-C 28 چوسلا ڀاونگر/ چوسلا II B-C 29 چندر وارا (Chandra Wara) ڀاونگر سنڌو تهذيب 30 چاشيانا (Chashiana) سريندر نگر سنڌو تهذيب 31 چاوانيشوار ڀڙوڇ/ بڙوچ II B-C 32 ڇوٽاسوارا (Chota Isvara) ڀاونگر III 33 داد (Dad) اسوارا هڙپائي 34 دياڍونگري (Daidungri) راجڪوٽ/ جاسرن II C, III 35 ڏيسل ٻور (Desal Pur) ڪڇ/ نکتراڻا II A 36 ڏيواليو (Devalio) سريندر نگر/ بابرا II B 37 ڏيواليو (Devalio) II سريندر نگر/ لمبدي II B 38 ڌاوڌر (Dhavdhar) راجڪوٽ/ جاسدن II B- C 39 ڌن ڪانيو- II (Dhankanio-II) امريلي/ ڪنڊاو واد وابيا سنڌو تهذيب 40 ڌن ڪانيو (Dhankanio) امريلي/ڪنڊاواو واڊيا II B-C 41 ڌروسن امريلي/ ڪودي نار II B 42 دئاپينو (Dua Peno) امريلي سنڌو تهذيب 43 دهل ڪوٽ (Duhl Kot) جهوناڳڙهه/ اُنا II B-C 44 ڌوتر پور (Dhutar Pur) امريلي سنڌو تهذيب 45 ڍول ويرا (Dholvira) ڪڇ/ قادر سنڌو تهذيب 46 دومياڻي (Dumiani) ڪڇ/ قادر سنڌو تهذيب 47 دُنگارپور راجڪوٽ/ جاسدن II C 48 گڌاڙا (Gadhara) راجڪوٽ/ پڌاري سنڌو تهذيب 49 گڌاڙا-2 (Gadhara-2) راجڪوٽ/ پڌاري سنڌو تهذيب 50 گڌاڙا-3 راجڪوٽ/ پڌاري سنڌو تهذيب 51 گهيلو بند (Ghelo Bund) ڀاونگر II B-C 52 گورواڙا (Gorwada) راجڪوٽ/ گوندل II B-C 53 گوڌا پادر (Godha Padar) راجڪوٽ II B-C 54 گوني ٽمبو (Goni Tembo) سريندرا نگر سنڌو تهذيب 55 گوپ ڄام نگر/ جوڌپور II B-C 56 گونٿائي (Gunthai) ڪڇ سنڌو تهذيب 57 حاجن بي (Hajanbi) راجڪوٽ سنڌو تهذيب 58 هنومان ٽمبو (Hanuman Timbo) ڀاونگر II B-C 59 هرياڻا (Hariana) ڄام نگر/ جوڙيا II B-C 60 حسن پور (Hasan Pur) بڙوچ/ هنسون II C, III 61 هولي والو (Holivalo) ڀاونگر III 62 اٽاريا/ اٽاري (Itaria) ڀاونگر سنڌو تهذيب جو پويون دور I B-C, III 63 جيڙڪ (Jaidak) ڄام نگر/ جوڙيا II B-C 64 جهانگر (Jhangar) ڪڇ/ انجار II A 65 جهڪري (Jhikri) راجڪوٽ سنڌو تهذيب 66 جيواڻي جو ڍورو ڀاونگر/ امرالا II B-C 67 جوڌپور (Jodhpur) جوڌپور سنڌو تهذيب 68 ڪائيرو ٽمبو (Kaero Tumbo) سريندر نگر سنڌو تهذيب 69 ڪج (Kaj) امريلي/ ڪودينار II B 70 ڪلپان (Kalpan) راجڪوٽ/ ڪنڊورٿا II B-C 71 ڪلياڻ پور (Kalian pur) ڄام نگر/ ڪلياڻ پور II B- C 72 ڪالي پٽ (Kali pat) مڌيه شوراسترا سنڌو تهذيب 73 ڪناسو تاريا (Kanasutaria) احمدآباد/ ڍولڪا II C, III 74 ڪنجيتار/ ڪانجي تڙ (Kanjetar) امريلي/ ڪوڙينار II B-C 75 ڪنٿ ڪوٽ (Kanth Kot) ڪڇ/ ڀڄ بچائو سنڌو تهذيب 76 ڪاتيسر/ ڪوٽيسر (Katesar) ڪڇ/ ڀڄ II B 77 ڪيرالي (Kerali) راجڪوٽ/ جيتپور II C 78 ڪيڙاسي (Kerasi) ڪڇ/ راپر II A 79 ڪرلاولو (Kerlavlo) ڀاونگر II C 80 خان کارا بيلا-1 (Khan Khara Bela-1) راجڪوٽ/ پڌاري سنڌو تهذيب 81 خان کارا بيلا راجڪوٽ/ پڌاري سنڌو تهذيب 82 کاکرا ديرا (Khakhra Dera) ڪڇ/ بچائو سنڌو تهذيب 83 کمڀوڌر (Khambho Dhar) جهوناڳڙهه/ پوربندر II B-C 84 ڪانڊيريو-II (Kanderio-II) ڀاونگر II B-C 85 ڪانڊيري-I ڀاونگر II B-C 86 خانپور (Khanpur) سريندرنگر سنڌو تهذيب 87 خريدانو ٽمبو (Kharedano Tumbo) راجڪوٽ/ سنگاني سنڌو تهذيب 88 کيري کاندا (Khari Ka Khanda) ڪڇ/ بچائو II A 89 کيتر والو (Khetar valo) ڀاونگر III, II C 90 ڪوديار (Kodiyar) ڀاوَنگر/تلاجا II B-C 91 ڪوديار (Kodiyar) ڀاوَنگر/تلاجا سنڌو تهذيب 92 ڪندر کيرا (Kinder Khera) جهونا ڳڙهه/پوربندر II B-e 93 ڪوبا (Koba) راجڪوٽ/گوندل II C 94 ڪوٽا II (Kota) ڄام نگر/کمڀاليا II B-C 95 ڪوٽڙا ڀدلي I (Kotra-Bhadli-II) ڪڇ/ناکترانا II B-C III 96 ڪوٽڙا ڀدلي II (Kotra-Bhadli-II) ڪڇ/ناکترانا II A 97 ڪوٽڙا ڀدلي III (Kotra-Bhadli-II) ڪڇ/ناکترانا II A, B-C, III 98 ڪوٽڙا (Kotra) ڪڇ/انجار II B 99 ڪوٽڙا (Kotda) ڄام نگر/ڪلواڙ II B 100 ڪوٽڙي (Kotadi) ڍولاويرا II A 101 ڪوٽڙا (جهوني ڪران) Kotra (jhuni Kuran) - II A 102 ڪوٽڙا II Kotra ڪلواڙ سنڌو تهذيب 103 ڪوٿ Koth احمد آباد/ڍولڪا II A-B 104 ڪندن پور Kundan Pur راجڪوٽ/جاسدن II B-C 105 لکب وال Lakhabwal ڄام نگر/ڄام ننگر II B-C 106 لکڻ تمبو Laknan Tumbo ڄام نگر/جوڙيا سنڌو تهذيب 107 لکنڪا Lakhanka ڀاوَ نگر II B-C, III 108 لکپار Lakhpar ڪڇ/راپر II A 109 لکواوَ Lakhvav امريلي/لٿي II C, III 110 لکپت Lakhpat ڪڇ/لکپت سنڌو تهذيب 111 لوٿل Lothal احمد آباد/ڍولڪا II A-B-C 112 لوکيلا Lokela - سنڌو تهذيب 113 لونا/ لوڻو Luna ڪڇ/نکترانا II B 114 بونا ماندوي ڪڇ/مانڊوي II B 115 ماڇيالا موٽا (Machiala Mota) امريلي/امريلي III 116 مديوا (Madeva) امريلي/بارا II B-C 117 مڌي Madhi امريلي/ڪنڪاوا II C, III 118 ماهاديويو Mahadevio امريلي/بارا II B-C 119 مڪواڻا Makvana ڀاونگر II B 120 ملگام Malgam راجڪوٽ/جارسدن II B 121 ملگوڌ (Malghodh) راجڪوٽ/جارسن سنڌو تهذيب 122 مالوان (Malvan) شودت/چوراسي II B-C 123 منار (Manar) بڙوچ سنڌو تهذيب 124 ميگهام (Megham) بڙوچ/انڪليسور II B-C 125 مورا (mora) ڄام نگر/ڄام ننگر II B-C 126 مورپور (Morpur) ڄام ننگر/کمڀاليا سنڌو تهذيب 127 موريو (Moruo) ڪڇ/راپر سنڌو تهذيب 128 ملپادر (Malpadar) ڄام نگر/ڀاون ولڙ سنڌو تهذيب 129 ناراپا (Narapa) ڪڇ/نکت رانا سنڌو تهذيب 130 نرمان (Narmana) ڄام ننگر/ڄام جوڌپور II B 131 نوي نال (Navinal) ڪڇ/مانڊوي II B 132 نينوڻي ڏر (Nenuni Dhar) ڪڇ/کوڙا سنڌو تهذيب 133 نيشڙو (Neshdo) امريلي/بابرا II B-C 134 اوريو (Oriyo) ڀاونگر II 135 پاپو مٿ (Papu Math) ڪڇ/راپو II A-B-C 136 پدار/ پڌر (Padar) راجڪوٽ/گوندل سنڌو تهذيب 137 پَل (Pal) راجڪوٽ/لوڌيڪا سنڌو تهذيب 138 پنسينا (Pansina) سريندر ننگر/امري II B-C 139 پسيگام/ پيسيگام (Paseganm) ڀاونگر II B-C 140 پوتيسور مهاديو (Pavtiswar Mahadev) احمدآباد/ ڌنڌوڪا II B 141 ڦالا (Phala) ڄام نگر/ ڄام نگر III 142 ڦل تمبو (Phul Tumbu) ڀاون نگر/ امرالا III 143 ڦل وڏي (Phul Wadi) ڀاون نگر/ امرالا III 144 پير واڙ (Pir Wara) ڪڇ/ انگر II A 145 پٽار (Pitar) ڄام ننگر/جوڙيا II B-C 146 پٽاريا (pitaria) راجڪوٽ/جتپور II B-C 147 پٿاڙيا (Pitharia) راجڪوٽ/جيتپور سنڌو تهذيب 148 پرڀاسا پتڻ (Pirbhas Patar) جهونا ڳڙهه/ويرا ول II B-C, II 149 راجا ٿالي (Raja Thali) راجڪوٽ/ جاسدن سنڌو تهذيب 150 راج پيپلا I (Raj Pipla I) ڀاونگر II B-C 151 راج پيپلا II (Raj Pipla II) ڀاونگر II B-C 152 راج پيپلاIII ((Raj Pipla III) ڀاونگر II B-C 153 راج پيپلا VI (Raj Pipla IV) ڀاونگر II B-C 154 راج پيپلا IV (Raj Pipla IV) ڀاونگر II B-C 155 راج پيپلا IIV (Raj Pipla IIV) ڀاونگر III 156 رامپارا I (Rampara I) ڀاونگر II B-C, III 157 رامپارا II (Rampara II) ڀاونگر II B-C 158 رمپار وڪار (Rampar-vekara) ڪڇ سنڌو تهذيب 159 رندالويو (Randalio) ڄام نگر/ڪليان پور II B 160 رنگپور (Rangpur) سريندر ننکر/لمبدي II A-B-C III 161 راڻي گام (Ranigam) ڀاونگر/ ولڀيپور II B 162 رنگ پورڙا (Rangporda) ڄام ننگر/ڪلياڻ پور II B-C 163 روجڙي (Rojdi) راجڪوٽ/گوندل II B-C 164 سماڌيالا (Samadhiala) سريندر ننگر/لمبدي سنڌو تهذيب 165 سماڌيالا II (Samadhiala) ڀاوَ نگر/ امريلا II B-C 166 سماگوگها (Sama Gogha) ڪڇ/نکترانا II A-B-C 167 سينالو (Senalo) ڄام نگر II C, III 168 سيڊ فارم (Seed Form) ڀاونگر II B-C 169 سيلاري (Selari) ڪڇ/راپر سنڌو تهذيب 170 شرينا گهر (Shrinagar) جهوناڳڙهه/پوربندر II B-C 171 سُجني پور (Sujni pur) مهسانا/پتڻ III 172 سلطان پور (Sultan pur) امريلي/ڪنڪا واڙيا II C 173 سرڪوٽڙ (Surkotra) ڪڇ/ راپر II A-B-C 174 تنڪاريا (Tankaria) ڄام ننگر/ڪليان پور II B-C 175 تراگهاڙ (Taraghar) راجڪوٽ/ڄامڪن سنڌو تهذيب 176 تارانا/ ترانا (Tarana) ڄام نگر/جوڙيا سنڌو تهذيب 177 تاتانا (Tatana) ڀاونگر II B-C 178 تيلوڙ (Telod) بڙوچ/هنسوٽ II B-C 179 تتاريو (Tatariyo) امريلي/بابرا II B-C 180 ٿيبا چاڙا (Tebachada) راجڪون/راجڪوٽ سنڌو تهذيب 181 تمارام راجڪوٽ سنڌو تهذيب 182 تاڙيو (Tadio) ڪڇ/لکپت II B 183 واڙا (Vada) ڪڇ/تکترانيا سنڌو تهذيب 184 واڙاساڙا (Vadasada) راجڪوٽ/جيتپور سنڌو تهذيب 185 وڙ گام (Vadgam) سريندر نگر/ڏاساڙا IIC, III 186 وهاروو (Vaharvo) ڀاونگر/ امريلا II B-C 187 وانياوادر (Vaniavadar) امريلي/ امريلي II B-C 188 وانڪينر (Vankiner) ڄام نگر/ڪليان پور II B-C 189 وگاڙي (Vagadi) - سنڌو تهذيب 190 ويرپور (Virpur) ڄام نگر II C, III 191 وسائي (Vasai) ڄام نگر II C ايران ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ: شهر سوخته (قديم شهر): سنڌو تهذيب جهڙيون نياريون وٿون رکندڙ هي ماڳ، شهر سوخته 43 35 30 ڊگريون اتر ويڪرائي ڦاڪ 35 19 61 ڊگريون اوڀر ڊگهائي ڦاڪ تي ايران جي ڏکڻ اڀرندي حصي طرف بلوچستان ۽ سيستان صوبي ۾ هيلمند نديءَ جي ڪناري تي زاهدان- زبول روڊ تي برابر موجود آهي. ڪجهه عرصو هن ماڳ کي ورلڊ هيريٽيج لسٽ ۾ شامل ڪرڻ جون تياريون ٿي رهيون آهن. هي ماڳ 151 هيڪٽرن جي ايراضيءَ ۾ پکڙيل آهي ۽ مليل وٿن مان عالمن اندازو لڳايو آهي ته سنڌو تهذيب جو هي شهر 2100 ق. م تائين هتي اوائلي سنڌو تهذيب واري دور کان اوج واري سنڌو تهذيب واري دور تائين آباد هو. هي هيلمند ثقافت جو منڊيگاڪ (افغانستان) کان وڏو ماڳ ۽ اول نمبر جو ماڳ ڪري لکيو وڃي ٿو. دڙي جي اڀرندي پاسي کي قبرستان طور ڪتب آندو ويو آهي. قبرستان تقريباً 25 هيڪٽرن تي مشتمل آهي، جنهن ۾ پنجويهن هزارن کان چاليهن هزارن جي لڳ ڀڳ قبرون موجود آهن. شهر سوخته جي معنيٰ آهي ’سڙيل شهر‘ هي ماڳ قديم آثارن جي مشهور ماهر ارل اسٽين 1902ع ڌاري ڳولي لڌو هو. 1967ع ڌاري هن ماڳ جي کوٽائي اٽليءَ سان تعلق رکندڙ آثارِ قديمه جي ماهر موريزيو توسي (Maurizio Tosi) ۽ سندس ساٿين ڪئي. کوٽائيءَ جو اهو ڪم 1978ع تائين هليو. ترت ئي هن ماڳ کي ايرانين ڪلچرل هيريٽيج اينڊ ٽوئرزم آرگنائزيشن پنهنجي هٿ ۾ کنيو ۽ کوٽائيءَ جي ڪم کي جاري رکيو ويو. ڊسمبر 2006ع ڌاري، آثارِ قديمه جي ماهرن کوجنا دوران دنيا جو پهريون ۽ قديم، اک جو مصنوعي تارو ڳولي هٿ ڪيو، جيڪو تقريباً 2.5 سينٽي ميٽر (1 انچ) جي قطر سان اڌ گولائين شڪل جو ٺهيل آهي. اهو تارو تمام هلڪي مادي غالباً ڏامر جي لئي (Bitumen Paste) سان ٺاهيل لڳي ٿو. ان کان علاوه هن قديم شهر جي آثارن مان مليل وٿن ۾ ڍارو، نردراند، (ڍاري واري راند جو قسم) ڪارو جيرو ۽ ڌاتوگريءَ جا لاتعداد ٽڪرا مليا آهن. هٿرادو شين کان سواءِ انساني کوپڙيون، ڏند ۽ هڏن جا ڀڳل ٽڪرا ٽڙيل پکڙيل صورت ۾ مليا آهن. هتان مليل ٺڪراٺي جا چٽ ۽ جانورن جون تصويرون موهن جي دڙي مان لڌل ٺڪراٺي سان ڪجهه قدر مشابهت رکن ٿيون. شهر سوخته جي کوٽائيءَ دوران هن ماڳ تان ڪنهن به قسم جو ڪو هٿيار هٿ نه اچي سگهيو آهي، تنهنڪري ماهرن جي متفقه راءِ ۽ هڪ اندازي مطابق هي شهر تمام مهذب ماڻهن جو هو، جنهن ۾ گهڻو ڪري هاري ۽ هنرمند رهائش پذير هئا. افغانستان ۾ سنڌو تهذيب جا ماڳ: منڊيگاڪ (Mandigak): سنڌو تهذيب جون وصفون رکندڙ هي ماڳ 39 39 ڊگريون اتر ويڪرائي ڦاڪ ۽65 15 ڊگريون اوڀر ڊگهائي ڦاڪ تي، افغانستان جي صوبي قنڌار جي ڳوٺ شاهه مقصود ۾ موجود آهي. ڳوٺ شاهه مقصود قنڌار شهر کان 55 ڪلوميٽر اتر- اولهه ۾، خشڪ نخود نديءَ جي ڪناري تي موجود آهي. هي اڳ تاريخي (Pre-historical) ماڳ سنڌو تهذيب جي شروعاتي دور سان واسطو رکي ٿو، جو هتان سنڌو تهذيب سان واسطو رکندڙ وٿون مليون آهن. هتان ملندڙ نوادرات ۾ نانگ ۽ ڪونهين واري ڍڳي جون مورتيون ۽ ٻيون شيون مليون آهن. جڏهن هن دڙي جي کوٽائي پئي ٿي ته هن جي ماپ 9 ميٽر هئي ۽ 21 هيڪٽرن تي ڦهليل هو. دڙو هيلمند ثقافت جو ٻيو نمبر وڏي ۾ وڏو دڙو ليکيو وڃي ٿو. هيلمنڊ ثقافت جو پهريون نمبر دڙو شهرِ سوخته آهي، جيڪو 150 ايڪڙن ۾ ڦهليل آهي. هي ٻئي دڙا 2400 ق.م کان 2200 ق.م تائين پنهنجي اوج تي هئا ۽ موسمي تبديليءَ سبب تباهه ٿيا. هتان ملندڙ وٿون سنڌو تهذيب وارين شين سان مشابهت رکن ٿيون. کوٽائيءَ دوران هڪ محل نما اڏاوت جا آثار مليا آهن. قديم آثارن جا ماهر هن اڏاوت کي مذهبي جاءِ قرار ڏين ٿا. هي ڪو هڪ دڙو ڪو نه آهي، پر ننڍن وڏن دڙن جو هڪ سلسلو آهي. هن ماڳ جي کوٽائي ٿيل آهي. ماهرن موجب هن دڙي جا ست دور آهن، جن مان چوٿون اهم آهي، جو هن تهه مان اڏاوتن جا نوان نمونا ملن ٿا. پراڻين اڏاوتن کي ڊاهي، انهن جي مٿان نيون اڏاوتون اڏيون ويون. تهه نمبر چوٿين ۽ پنجين- سي ۾ ڪيترين ڏٺل عمارتن جا ملبا ملن ٿا ۽ ڪجهه نيون عمارتون به ڊٺل عمارتن جي مٿان ٺاهيون ويون آهن. اهڙي نموني ڇهين ۽ ستين تهه ۾ عمارتن جا سلسلا ملن ٿا. ان مان ثابت ٿيو ته هتي جهجهي تعداد ۾ ماڻهو رهندا هئا. اها مذهبي جاءِ ۽ ٻيون عمارتون، خاص طور محل نما مذهبي جاءِ 3000 ق.م جي آهي. هتان پڪين توڙي ڪچين جاين جا آثار مليا آهن. گهڻو ڪري چورس نموني جا اڏيل آهن، اڪثر گهرن ۾ تندور نموني رڌپچاءَ لاءِ اڏاوت، کوهه، برسات جي پاڻيءَ کي هڪ هنڌ گڏ ڪرڻ لاءِ ٽانڪي به ٺهيل ملي ٿي. چِٽيل ۽ سادي ٺڪراٺي کان سواءِ هتان هڪ ڪونهين وارو ڍڳو ۽ ماڻهوءَ جي مورتي، ڏاند گاڏيءَ جو ڦيٿي ۾ سوراخ وارو ٺڪر، هٿ ڪهاڙي ۽ ٺڪر جا نيسارا مليا آهن. اهي وٿون ڪوٽڏجيءَ مان ملندڙ وٿن سان مشابهت رکن ٿيون. هتان ملندڙ وٿن ۾ پپر جي پن جي تصوير ۽ شينهن وانگر ڪن جانورن جون شبيهون ملن ٿيون. هتان ملندڙ ٺڪراٺو ڪوٽڏجيءَ واري ٺڪر ڀيتي آهي. ڪيترائي پٿر جا بٽڻ ۽ مهرون به مليون آهن. ڪجهه چپترا ۽ پيپي جهڙا مڻيا به مليا آهن. ان کان سواءِ ٽامي جي ٺپي واري مهر، ٽامي جون پِنون به هتان لڌيون آهن. هڪ مورتي اهڙي به جيڪا 5 سينٽي ميٽر اوچي ۽ لڳي ٿو ته اها عورت ماءُ ديوي (Mother Goddess) آهي. هتان ملندڙ عورت واري مورتي افغانستان جي ٻين ماڳن تان به لڌي آهي. سنڌ ۾ موجود ڪن اهم ماڳن جو تفصيلي احوال هيٺ ڏجي ٿو: سنڌ ۾ موجود قديم آثار (دڙا، ڀڙا ۽ انهن جي موجودگيءَ جو هنڌ): هن وقت سنڌ ۾ ڪيترائي دڙا، ڀڙا، مسجدون، مندر، مقام، قبرستان ۽ مزارون موجود آهن. جيڪي پٿر جي دور کان وٺي جديد انگريزن جي دور تائين موجود آهن. ڪن ماڳن جو الف ب وار وچور هيٺ ڏجي ٿو: آباد شريف: ڳوٺ پپري تعلقو ڪنڊيارو، ضلعو نوشهروفيروز آباد وارو دڙو: ڳوٺ آباد، تعلقو، روهڙي، ضلعو سکر آخوندن جو قبرستان: روهڙي، ضلعو سکر آدم پير جو قبرستان: ديهه آدم پير، تعلقو سون مياڻي، لسٻيلو، بلوچستان آدم خان مريءَ جو مقبرو: ڳوٺ کاڻي راڄڙ لڳ تعلقو کپرو، ضلعو سانگهڙ آدم شاهه جو مقبرو: آدم شاهه جي ٽڪري سکر آدم شاهه ڪلهوڙي جو مقام: سکر، آدم شاهه جي ٽڪري تي آڏت جو دڙو: باڊهه، تعلقو ڏوڪري، ضلعو لاڙڪاڻو آڍي خان ٻڍي خان جو مقبرو: ڳوٺ ۽ ديهه ميان نور محمد تعلقو دولتپور، ضلعو شهيد بينظيرآباد آرادين جو دڙو: پيرو لاشاري لڳ ضلعو بدين آراڌڻ پير: گولو فقير لڳ ڦلجي، تعلقو دادو آرامگاهه مهدي شاهه (مقبرو): شاهپور جهانيان، تعلقو مورو، ضلعو نوشهروفيروز آري پير جو مقام: ڳوٺ جهانگارا، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو آري پير درگاهه ۽ قبرستان: ديهه آري پير، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو آري پير قبرستان: ڳوٺ آريئڙو، ضلعو پنو عاقل آري پير قبرستان: ديهه تپو مول، تعلقو ٿاڻوبولاخان، ضلعو ڄامشورو آريسر جو قلعو: مڪلي شهر، ضلعو ٺٽو آري شينهائي (مقبرو): تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو آزاد منزل (اڏاوت): ڳوٺ حسين آباد، تعلقو ڪوٽڏجي، ضلعو خيرپورميرس آسورن جو دڙو: ديهه/تپو پنو، لڳ ڳوٺ حاجي لکانو ساريو، ضلعو بدين آسوڪا جي ٽڪري (دڙو): ديهه تپو، تعلقو ڪوٽڙي، ضلعو ڄام شورو آسيلي جو دڙو: تعلقو گولاڙچي، ضلعو بدين آسيلي جي دڙي واري مسجد: ديهه جهاٻرو، تعلقو گولاڙچي، ضلعو بدين آغا عبدالرحيم سرهنديءَ جو مقبرو: ضلعو مٽياري آڳڙن جو دڙو: ڳوٺ حاجي عبدالله سميو، ضلعو بدين آمري (دڙا): آمري شهر کان 250 ڪلوميٽر اتر- اولهه سيوهڻ- ڪوٽڙي روڊ جي ڀرسان- ضلعو ڄام شورو آمريءَ جو مقام: ڊگهڙيءَ کان 16 ڪلوميٽر ڏکڻ- اوڀر، درياهي ڦاٽ پراڻ جي ڪپ تي. آملاڻو (ماڳ): نئن مول ۽ نئن ملير جي سنگم وٽ ڪراچيءَ ۾. ابراهيم شاهه واڙيءَ جو مقبرو: ڊيلٽا، ضلعو ٺٽو ابراهيم شاهه وڄڙيءَ جو قبو: گنجو ٽڪر، حيدرآباد ابڙا قبو: ڳوٺ محمد خان وگهيو، ديهه 33 دار تعلقو ۽ ضلعو شهيد بينظيرآباد ابل ويسر وارو دڙو: ديهه سانيو، تعلقو ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس ابن شاهه جا ٽڪر: تعلقو جاتي، ضلعو سجاول ابن قاسم مسجد: پيرپٺو لڳ، ضلعو ٺٽو ابو الحسن مسجد: مخدوم ابو الحسن جو مقام، ديهه اين- 69، تعلقو ۽ ضلعو شهيد بينظيرآباد ابو القاسم سلطان، مير جي مزار: تورڪي قبرستان، ٽنڊي الهيار کان 25 ڪلوميٽر اتر ٽنڊي آدم روڊ تي. اڀن شاهه جا ٽڪر: ديهه بچل جمالي، ضلعو حيدرآباد اجتماعي قبر: تعلقو ننگرپارڪر، ضلعو ٿرپارڪر اجن جو ڪوٽ: تعلقو ميرپور ساڪرو، ضلعو ٺٽو احديءَ جو ڀڙو: ديهه احدي، تعلقو ٽنڊو آدم احمد آباد (قلعو): تعلقو ڪوٽڏيجي، ضلعو خيرپورميرس احمد خان ماڙي جو مقبرو: ڳوٺ خالي ڀٽ، عمرڪوٽ کان 14 ميلن جي فاصلي تي. احمد راڄي جو قبرستان: ڳوٺ احمد راڄو، تعلقو گولاڙچي، ضلعو بدين احمد شاهه (دڙو): ڳوٺ آريجا کان اوڀر طرف، ضلعو ڄام شورو احمد شاهه جي ڀر وارا کنڊر: ٿاڻو عارب خان، تعلقو ٿاڻو بولاخان، ضلعو ڄامشورو ادرڪ جو قلعو: ٺٽو شهر اڏيري لعل جو قبو: اڏيرو لعل شهر ارڙ بُٺيءَ وارو قبرستان: ديهه ڇڇ ساهڙڪي، تعلقو ميرپورساڪرو، ضلعو ٺٽو ارڙ فقير جو مقبرو: بٺوري اسٽيشن کان 7-8 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي. اسلام پور مسجد: ڪالڪان، ضلعو ٺٽو اسلام ڪوٽ يا اسلام ڳڙهه: اسلام ڪوٽ، ضلعو ٿرپارڪر اسماعيل شاهه بخاريءَ جي درگاهه: تورڪي قبرستان لڳ نصرپور اسماعيل شاهه جي مزار: مٽياري، ضلعو مٽياري اصحابي (مقبرو): ديهه اصحابو، تعلقو عمرڪوٽ اصحابيءَ جو قبرستان: ڳوٺ خان چانڊيو'>پنهل خان چانڊيو، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو نوابشاهه اصحابيءَ جي قبر: پڪو قلعو لڳ حيدرآباد اصحابين جون قبرون: ميري ڪوٽ کان اوڀر، رني ڪوٽ، ضلعو ڄام شورو اڪ پٽي دڙو: تعلقو ٿاڻو بولاخان، ضلعو ڄام شورو اگهاماڻو: تعلقو ماتلي، ضلعو بدين اگهم ڪوٽ/ اگهاماڻو (دڙا- قبرستان): تعلقو ماتلي، ضلعو بدين الهه آباد جي بستيءَ جا آثار: دولتپور صفن کان اوڀر، ضلعو نوابشاهه الياس محمد ڪلهوڙي جو مقبرو: ديهه فريدآباد، تپو مڏباهو، تعلقو ڏوڪري، ضلعو لاڙڪاڻو امام ڳڙهه (تعميرات): ديهه کوڙو، سوراهه/ ضلعو خيرپورميرس امام ڳڙهه (تعميرات): ضلعو ٿرپارڪر امبر خان مسجد: شهر ٺٽو امراڻو: نئون ڪوٽ ۽ ڪلوئيءَ جي وچ تي، ضلعو ٿرپارڪر امير پير جي مزار: ڳوٺ اميناڻي، دادوءَ کان اٺ ميل اوڀر-ڏکڻ ڪنڊ دادو ڪئنال وٽ اميرخاني قبرستان: مڪلي، ضلعو ٺٽو اميرخاني مسجد: ڀائي خان محلا، ضلعو ٺٽو امير سلطان محمد جو مقبرو: مڪلي، ضلعو ٺٽو امير شاهه قاسم زمان جي مزار: تورڪي قبرستان لڳ نصرپور انچليشور: ڪارونجهر جبل، تعلقو ننگرپارڪر انڌن جي ماڙي: ڪينجهر ڍنڍ جي وچ ۾، ضلعو ٺٽو انڙ ٽڪري: ڪوٽڏيجي ضلعو خيرپورميرسس انگهه دڙو: شهدادڪوٽ- ميرو خان روڊ، ضلعي قنبر- شهدادڪوٽ اڻڄاتي پير جو مقبرو: لڪي ريلوي اسٽيشن جي سامهون اولهه طرف اڻراهه جي پٽي: محراب پور ۽ ٽنڊي مير جي وچ تي، ضلعو خيرپورميرس اڻ سڃاتل مقبرو لڳ ڏنگراج مقبرو: ديهه ڪوٽ چانڊيا، پتو ڪنوري (Kanoori)، تعلقو ڏوڪري، ضلعو لاڙڪاڻو اوٽڪا/ اٿاڪا (دڙو): ڳوٺ لنڊاهو، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر اوٽن جو دڙو: ديهه سيهرات، تپو ماتلي، ضلعو بدين اوٺڪي دڙو: پيرو لاشاري، ضلعو بدين اونگر (ماڳ): جهرڪ ضلعو ٺٽو اورنگزيب مسجد: روهڙي ريلوي اسٽيشن کان اوڀر، ضلعو سکر اورنگي (رهتون/دڙو): اورنگي ۾، ستين ڪراچي، منگهوپير ميل جي پٿر وٽ، ضلعو ڪراچي ايمپريس مارڪيٽ: ڪراچي اين جي وي هاءِ اسڪول: ڪراچي بابا ٻالپري: ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو بابا سري چند جي درٻار (سماڌي): فقير جو ڳوٺ، ضلعو ٺٽو بابو شاهه جو مقبرو: تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو باشار واريون روميون: جنگشاهي، ضلعو ٺٽو باعد پير: پنو عاقل، ضلعو سکر باغ بچرا ريسٽ هائوس: ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس باغ جو پتڻ: پنگريي شهر کان ست ميل اوڀر ۾ ضلعو بدين باغ رينيلا: ديهه آراضي، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو باغ يوسف قبرستان: ديهه باغ يوسف، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو باغي ڍوري وارو دڙو: ديهه باغو ڍورو، تعلقو ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس باقي بيگ ازبڪ جو مقبرو: مڪلي، ضلعو ٺٽو باگي چانڊئي جي قبر: ميان فقير محمد ڪلهوڙي جو قبرستان، تعلقو خيرپورناٿن شاهه، ضلعو دادو بالوءَ جا ڪنب: ٽنڊو جان محمد، ضلعو ميرپورخاص بالوءَ جا قبا: ديهه 23 داد، تعلقو ۽ ضلعو بينظيرآباد بانبڙي دڙو: ڳوٺ رڪ، تعلقو ڳڙهي ياسين، ضلعو شڪارپور بجار خان ٽالپر (ثانيءَ) جو مقبرو: حيدرآباد ۾ مير غلام حسين جي مقبري جي ڏکڻ ۾. بچل شاهه مقام: ديهه آراضي، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو بخاري پير جو مقبرو (ٽلٽي): ڳوٺ ٽلٽيءَ کان ڏيڍ ڪلوميٽر جي فاصلي تي، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو بخاري سيدن جو قبرستان (تورڪي): ميين ونهيين جي مسجد ڀرسان، نصرپور لڳ. بخاري شاهه جو مقام/ربابي ڍوري: ديهه ڪرچاٽ، تعلقو ٿاڻو بولا خان بختيار خان لغاريءَ جو مقبرو: ڳوٺ مير خان لغاري، ديهه بختيار خان، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو بينظيرآباد بديع الزمان جي ڇٽيءَ ڀرسان هڪ گمنام ڇٽي: ڇٽي مرزا باقي ترخان جي مقبري جي احاطي اندر، ملڪي، ضلعو ٺٽو بديع الزمان جي مرقد (ڇٽي): ميرزا باقيءَ جي مرداني قبرستان جي ٻاهرئين دروازي جي سامهون، مڪلي، ضلعو ٺٽو بڊام جو ڪوٽ (دڙا): قنبر- وارهه تعلقن جي سرحد تي، ايف پي بند جي اولهه ۾، بڊام ڍنڍ جي وچ ۾. بڊام جي ڪوٽ جو دڙو: ايف پي بند ۽ بڊام ڍنڍ جي وچ تي ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ برج سائيٽ: ڪوٽڏيجي، ضلعو خيرپورميرس بستائي ڀٽ (دڙو): ڳوٺ بستائي ڀٽ، تعلقو سڪندرآباد، ضلعو سکر بشام کوسي جي قبر: ڳوٺ ليمون شاهاڻي، تعلقو جوهي، ضلعو دادو بڪري وارو اوڀر (پاهڻي اوزار ٺاهڻ جو ماڳ): دوبي ميرواهه، تعلقو ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس بڪري وارو ڏکڻ (پاهڻي اوزار ٺاهڻ جو ماڳ): دوبي ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس بگو دڙو (ٺلهه): شهدادڪوٽ-قبو سعيد خان روڊ ۽ شهدادڪوٽ- ڦولڙو روڊ تي، تعلقو شهدادڪوٽ بگو شير درگاهه: ڳوٺ چيچڙو، تعلقو پنو عاقل بلوچن جو قبرستان/ ملڪ طوطا خان جو مقام: ڪراچيءَ کان 16 ميلن جي پنڌ تي سيوهڻ- ڊملوٽي روڊ، ملير ڇانوڻي ويجهو ٿڌي نئن جي اوڀر ۾. بنديءَ جي قبر: ڏاڙهياري جبل کان 15-20 ڪلوميٽر ڏکڻ پاسي هرباب لڪ ويجهو، تعلقو جوهي بنڌن وارو دڙو: ڳوٺ ساهي پڊ، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر بنگي لاشاريءَ جو قبرستان: ديهه جنگشاهي، ضلعو ٺٽو بودلي بهار جو مقبرو: شهر سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو بولٽن مارڪيٽ: لياري ڪراچي بونيشن وارو قبرستان: ڳوٺ تونگ، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو بوهي قبا (مزار): ڊکڻ شهر لڳ تعلقو ڳڙهي ياسين، ضلعو شڪارپور بوهي قبا/ ڀانڊو قبو: ڳوٺ ڊکڻ ويجهو، رتيديري- شڪارپور روڊ تي. بوهي وارو ڀڙو: ديهه عثمان ملو، تعلقو فيض گنج، ضلعو خيرپورميرس بهليل شاهه جي مزار: ڳوٺ علي مراد شاهاڻيءَ کان اتر، تعلقو جوهي بهم جو دڙو/ ڳاڙهي ڀڙي/ ڀيڙو ڀام: ديهه نصرت 20، ضلعو شهيد بينظيرآباد بيبيءَ جي ڇٽي: مٽياري شهر بيبي راڻي رونجهي جو قبرستان: محرابپور، ضلعو نوشهروفيروز بيگم گلان جو مقبرو: ميان نور محمد ڪلهوڙي جو قبرستان، تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد ٻاٻرين جا آثار: يونين ڪائونسل گڏاپ، ڳوٺ عبدالله ڪانڙيجي اتر اولهه مهر جبل جي ڇيڙي وٽ. ٻانڀڙو دڙو: دڙو ريلوي اسٽيشن نئين ديري کان 5 ڪلوميٽرن جي پنڌ تي، ضلعو لاڙڪاڻو ٻانهياريءَ وارو دڙو: نيو ڇور شهر ڀرسان ضلعو عمرڪوٽ ٻڍي درس جي درگاهه: تورڪي قبرستان لڳ نصرپور ٻنڌڻي: ڪوهستان، تعلقو ڄام شورو ٻنڌڙي قلعو: ديهه ٻنڌڙي، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو ٻنڌڙي مسجد: ڳوٺ ٻنڌڙي، تعلقو سيوهڻ ٻوڌڪي سائيٽ: ضلعو حيدرآباد ٻورڙيءَ واري مسجد: تعلقو خيرپور ناٿن شاهه، ضلعو دادو ڀاري (دڙو): ڳوٺ ڀاري، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر ڀاڳناڙي مندر مٺودر: مٺودر ڪراچي ڀانڊو قبو ماڳ (دڙو): تعلقو رتوديرو ڀائي خان جو مقبرو: ميان نور محمد ڪلهوڙي جو قبرستان، ديهه ۽ ڳوٺ ميان نور محمد ڪلهوڙو، تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد ڀٽري وارو دڙو: شهدادپور کان سرهاڙي اسٽيشن رستي تي، ضلعو سانگهڙ ڀٽ شاهه قبرستان: ڀٽ شاهه، ضلعو مٽياري ڀٽو مزار/ مقبرو: ڄام ديهو، ديهه 17 فريد ڪيريو، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو بينظيرآباد ڀٽونءَ جو دڙو: ضلعو بدين ڀٽي گل مسجد: ديهه ڀٽي گل، تعلقو جوهي، ضلعو دادو ڀڙو ڀيم (بهم) قلعو (دڙو): ضلعو شهيد بينظيرآباد ڀلو خاصخيليءَ جو دڙو: ديهه ڳٺو، تپو، دونگهڏي، تعلقو ضلعو بدين ڀنڀري جو دڙو: رتيديرو، ضلعو لاڙڪاڻو ڀنڀور دڙو: خانواهڻ بس اسٽاپ جي اولهه ۾، ضلعو لاڙڪاڻو ڀنڀور مسجد: ضلعو ٺٽو ڀنڀور وارو قلعو: ضلعو ٺٽو ڀوڏيسر جو قبرستان: تعلقو ننگرپارڪر، ضلعو ٿرپارڪر ڀوڏيسر مسجد: ڳوٺ ڀوڏيسر، تعلقو ننگرپارڪر، ضلعو ٿرپارڪر ڀوڏيسر مندر-1: تعلقو ننگرپارڪر، ضلعو ٿرپارڪر ڀوڏيسر مندر-2: تعلقو ننگرپارڪر ڀوڏيسر مندر-3: تعلقو ننگرپارڪر، ضلعو ٿرپارڪر ڀورن دڙن وارو ماڳ: تعلقو جوهي ضلعو دادو ڀورو بادشاهه محلو: قبرستان پير سخي هاشم سان لڳ مٽياري ڀورو شاهه بيگ دڙو: ديهه مول تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو ڀيلڻ شاهه جي مزار: نوراني شريف ڀينس ڪالوني قبرستان: ضلعو ملير، ڪراچي تاجن جو دڙو: سيراڻي، ضلعو بدين تاجن جو ڪوٽ (دڙا): بدين جي مانڌر جي علائقي ۾. تاجن مينڌري جو ڪوٽ: سيراڻين کان ڏکڻ طرف ضلعو بدين تاجي ليکي جو مقبرو: گنجو ٽڪر، ضلعو حيدرآباد تارو جو دڙو: ڳوٺ تارو، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر تپوبن آشرم: سکر ۾ ساڌٻيلي جي سامهون تجر باغ: لاڙڪاڻو شهر ترائيءَ وارو دڙو: ديهه ترائي، تعلقو فيض گنج تل (هنري هنڌ): تعلقو ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس تلور جي ڀٽ (دڙو): تعلقو فيض گنج، ضلعو خيرپورميرس توت جو دڙو: تعلقو بدين تورڪي ڀٽ (دڙو): ديهه اين-21، تعلقو ۽ ضلعو شهيد بينظيرآباد تونگ جو قبرستان: تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو تؤنگ بُٺي: تعلقو ٿاڻو بولا خان تيرٿ قبي: نئين گاج، ضلعو دادو تيرٿ ڪنب: نئين گاج، ضلعو دادو ٿار ٻنگار (دڙا): تعلقو جهڏو ٿانور داس مندر: ميهڙ، ضلعو دادو ٿاڻو عارب (دڙو): تعلقي ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄامشورو ٿر ڌڻيءَ جو قبو: تعلقو نارو، ضلعو خيرپور ٿرڙو (پراڻيون لکتون): گجو، ضلعو ٺٽو ٿرڙي جادو شهيد (مقبرو): تعلقو جوهي، ضلعو دادو ٿرڙي جو دڙو: تعلقو ڳڙهي ياسين، ضلعو شڪاپور ٿرڙي سنجر ڀٽي: ڳوٺ سنجر ڀٽي شهدادڪوٽ، ضلعو قمبر شهدادڪوٽ ٿرڙي ڪيٽي (دڙو): تعلقو جاتي ٿرڙي نمبر 2: تعلقو ڳڙهي ياسين، ضلعو شڪارپور ٿري (دڙا): ضلعو بدين ٿل بٺي مسجد: تعلقو جوهي ضلعو دادو ٿم (دڙو): ڳوٺ احمد خان مهر، ضلعو سکر ٿهيمن جا قبا: رتوديرو- ڊکڻ روڊ، ضلعو شڪارپور ٽاريءَ وارو ٺيڪراٺو: ديهه بصيرو، تعلقو فيض گنج ٽالي (بستي): تعلقو ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس ٽانڪي ماڳ: ڪوٽڏيجي لڳ ضلعو خيرپورميرس ٽلٽيءَ جو مقام: ٽلٽي، ڀان سيدآباد ضلعو دادو ٽوپڻ شيخ جي مزار: سيوهڻ شهر کان ٽن ميلن جي مفاصلي تي ضلعو، خيرپورميرس ٽونڊن وارو قبرستان: ديهه جنوبي موالي، تعلقو حب، ضلعو لسٻيلو ٽيڪراءِ جي ماڙي: ڪلوئي شهر کان اتر، تعلقو ڏيپلو ٺٽ قبرستان بوبڪ: ديهه جهيبا تعلقو سيوهڻ ضلعو ڄامشورو ٺٽي (قديم وستي): تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄامشورو ٺلهه گاجي کهاوڙ: ديهه گاجي کهاوڙ، تعلقو وارهه، ضلعو قنبر-شهدادڪوٽ ٺلهه مير رڪڻ (دڙو): ضلعو نوشهروفيروز ٺلهه (دڙو): ديهه ٺل، تپو بکر شهيد، تعلقو جوهي، ضلعو دادو ٺلهه ڌامراهو: ڳوٺ ڌامراهو، تعلقو ۽ ضلعو لاڙڪاڻو ٺلهه ڌنڱ (دڙو): ڳوٺ نعمت خان کوسو، ديهه ڌنڱ، تعلقو شهدادڪوٽ ٺلهه ڊرٻ چانڊيو (دڙو ۽ ٺلهه): ڳوٺ ارباب شيخ، ضلعو لاڙڪاڻو ٺلهه لکي غلام شاهه: تعلقو لکي غلام شاهه، ضلعو شڪارپور ٺلهي (ٺلهه): ڳوٺ محمد علي بڙدي لڳ ڳيريلو، ضلعو لاڙڪاڻو ٺيڙهي ڪرم شاهه (دڙو): جهٽ پٽ ريلوي اسٽيشن ويجهو، ضلعو جيڪب آباد پاڪ لينڊ سيمينٽ قبرستان: پاڪ لينڊ سيمينٽ فيڪٽري لڳ، ضلعو ڪراچي پانڌي واهي (دڙو): ڳوٺ پانڌي واهي، تعلقو جوهي پاڻيءَ وارو ڀڙو: ڳوٺ نارو، تعلقو فيض گنج، ضلعو خيرپورميرس پاهوڙي جي ماڙي: ڳوٺ شاهه ڪپور کان اوڀر، ضلعو ٺٽو پائنده محمد بن مرزا باقي: ضلعو ٺٽو پائيءَ وارو ڀڙو: ضلعو خيرپورميرس پٽڙي وارو ڀڙو: هي دڙو سرهاڙي اسٽيشن لڳ ضلعو بينظير آباد پٽ سليمان وارو مقام: ديهه پٽ سليمان 3، تعلقو جوهي، ضلعو دادو پٽ وارو دڙو: ديهه بصيرو، تعلقو فيض گنج، ضلعو خيرپورميرس پپري قبرستان: ديهه پپري، ضلعو ڪراچي پپري گدام وارو قبرستان: ديهه جوريجي، ضلعو ملير، پپري ڪراچي پچٽ جو دڙو: تعلقو سامارو پدمات: روحل واءِ، عمرڪوٽ پراڻي ٿرڙي/ مناهه ٿرڙي جو دڙو: رتيديرو- شڪارپور روڊ تي، تعلقو ڳڙهي ياسين پراڻي ٺيڪراٺي (دڙو): ڳوٺ پراڻو ٺيڪراٺو، تعلقو روهڙي ضلعو سکر پراڻي سنگرار- A (دڙو): ڳوٺ سنگرار، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر پراڻي سنگرار- B (دڙو): سنگرار ڳوٺ لڳ، تعلقو روهڙي پريءَ جو دڙو: ضلعو قنبر شهدادڪوٽ پڪ سرائون مقبرو: مڪلي قبرستان ضلعو ٺٽو پکي وارو بزرگ: جهڏو ٽنڊو جان محمد روڊ تي، ضلعو ميرپورخاص پنجو ديرو (دڙا): نئون ديرو- سکر، روڊ تعلقو رتيديرو، ضلعو لاڙڪاڻو پنرو بڊاماڻي ڪوٽ: تعلقو ٽنڊو جان محمد، ضلعو ميرپورخاص پوڄا جو هنڌ: ڳوٺ واهي پانڌي، تعلقو جوهي، ضلعو دادو پوراني مسجد سکر: مير ابو الباقي پوراني جي مقبري سان لڳ، سکر پياري کوسي جو قبو: گاجي شاهه جي مقبري لڳ تعلقو جوهي، ضلعو دادو پير آسات: مڪلي، ضلعو ٺٽو پير ابن شاهه جي مزار: چوهڙ جمالي، تعلقو شاهبندر پير اسماعيل جو مقام: پاٽ شهر، ضلعو دادو پير اشرف شاهه جو مقبرو: ڪامارو شريف، ضلعو ٽنڊو الهيار پير باريءَ جو آستان: ڊسٽرڪٽ ڪائونسل آفيس، سکر پير باقر شاهه جو قبرستان (جيلاني وارو مقام): ديهه ڏيسوئي، تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄامشورو پير ببر شير جو مقبرو: باجارا شهر کان هڪ ڪلوميٽر اتر، تعلقو سيوهڻ پير بنگل جي مزار: ديهه ڪوهستان، تعلقو قنبر پير بي واسطو قبر: ڳوٺ گچيرو، تعلقو مورو، ضلعو نوشهروفيروز پير پرمار شيخ (چوڪنڊي): ملير ڪراچي ۾ رزاق آباد روڊ تي. پير پنگهار: ڪامارو شريف، ضلعو ٽنڊوالهيار پير پيروزڪيءَ جي مزار: ديهه پيرڪس، تعلقو حب، ضلعو لسٻيلو بلوچستان پير پٺو مزار: ضلعو ٺٽو پير پٿوري جو مقبرو: پٿورو ريلوي اسٽيشن ڀرسان، تعلقو پٿورو، ضلعو عمرڪوٽ پير تاج الدين شاهه تريل (مقبرو): پيرو لاشاري، ضلعو بدين پير ترهي جي مزار: ڳوٺ پير ترهو، ضلعو دادو پير جنان جو قبرستان/ مقبرو: ديهه اين.اي 87، تعلقو ۽ ضلعو بينظيرآباد پير جي ڳوٺ جي مسجد: پير جو ڳوٺ، ضلعو لاڙڪاڻو پير چنڊام جي درگاهه: ڳوٺ پير چنڊام، تعلقو ڳڙهي ياسين، ضلعو شڪارپور پير ڇٽل مسجد ۽ مقبرو: ڳوٺ ميوزانير گهاٽي، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر پير حاجي چڙارو (مقبرو): ڳوٺ ۽ ديهه سينڌل ڪمال، تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد پير خالق ڏنو قبرستان: ڳوٺ ڏيپارجا، تعلقو مورو، ضلعو نوشهرو فيروز پير راڄن شاهه جو روضو: ابن شاهه جي ٽڪرين ڀرسان، تعلقو شاهبندر پير رڪن الدين جي مزار: پاٽ، ضلعو دادو پير رڪن شاهه جو مقبرو: مٽياري شهر پير سرهيُو: ڪوٽڏيجي وارين ٽڪرين جي دامن ۾، ضلعو خيرپورميرس پير سلطان جي چوکنڊي: بلڙي شاهه ڪريم، ضلعو ٽنڊو محمد خان پير سلطان جي چوڪنڊي: بلڙي شاهه ڪريم، ضلعو ٽنڊو محمد خان پير صبغت الله شاهه شهيد مسجد: ڳوٺ رئيس ماڻڪ خان بنگلاڻي، تعلقو عمرڪوٽ پير عالي جي مزار: مڪلي ضلعو ٺٽو پير غيبي مقبرو: ديهه ڪرچات، تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄامشورو پير قرارو قبرستان: ڪوٽڙي ڪبير لڳ، ضلعو نوشهروفيروز پير ڪرهيو ڀانڊاريءَ جا کنڊر: ديهه پٽي، تپو چور هڏي، تعلقو ضلعو بدين پير ڪرهيو ڀانڊاري: ضلعو بدين پير محمد مراد جي مزار ۽ قبرستان: دادو شاهه جا ڀاڻ لڳ، ضلعو دادو پير منبو: ديهه بوبڪ تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄامشورو پير هاشم شاهه جو مقبرو: مٽياري شهر جي اولهه ۾. جاڙي جي ڪلات (دڙو): نئن گاج، تعلقو جوهي جاڙي فقير ٽڳڙ جو قبو: ديهه فريدآباد، ضلعو لاڙڪاڻو جامع مسجد ابوبڪر ماڇي (مسجد): ڳوٺ فقير محمد ماڇي، گنبٽ، ضلعو خيرپور ميرس جامع مسجد/ اڪبري مسجد: مؤمبارڪ درگاهه ڀرسان، روهڙي شهر جامع مسجد ڀليڏنو آباد (مسجد): ڳوٺ ڀليڏنو، تعلقو جيڪب آباد جامع مسجد ٺٽو: ٺٽو شهر جامع مسجد جي درسگاهه (مسجد): مدرسو ولي نعمت، ضلعو ٺٽو جامع مسجد خدا آباد (مسجد): خداآباد ضلعو دادو جامع مسجد مڪلي (مسجد): مڪلي، ضلعو ٺٽو جامع مسجد مٽياري (مسجد): مٽياري شهر جان بابا جو مقبرو: مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو جاني بيگ مرزا جو مقبرو: مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو جتوئيءَ جو مقبرو: ميان نور محمد ڪلهوڙي جو قبرستان، ڳوٺ ۽ ديهه ميان نور محمد، تعلقو دولتپور جڙيل شاهه جيلانيءَ جو مقبرو: خيرپورناٿن شاهه، ضلعو دادو جکار جو دڙو: ضلعو بدين جکري جو دڙو: ڪڙيو گهنور، تعلقو گولاڙچي، ضلعو بدين جڳ شينهن پير جو مقبرو: ديهه درمحمد، تپو ڪڪڙ، تعلقو خيرپور ناٿن شاهه جلال خان/ صحبت خان جو مقبرو: ميان نور محمد جو قبرستان ڳوٺ ۽ ديهه ميان نور محمد تعلقو دولتپور جلب ديرو (رانڪون): ديهه چاڪر ڪوٽ، تعلقو جوهي، ضلعو دادو جمال شاهه اوڀر 1،2،3،4،5،6: تعلقو ٺري ميرواهه ضلعو خيرپور ميرس جمالي مقبرا 1،2،3،4،5،6: سخي اميد علي جو قبرستان، تعلقو ۽ ضلعو بينظيرآباد جمالي مقبرو 1: اميد علي جماليءَ جو قبرستان، ديهه اين. اي 87، تعلقو ۽ ضلعو بينظيرآباد جمن جَتيءَ جي مزار: شهر سيوهڻ، ضلعو ڄامشورو جميل شاهه ڏاتار (مقبرو): ڳوٺ پير پٺو، ضلعو ٺٽو جنگواڻي جمالين جا قبا: ديهه کنڌاڻي، تعلقو جوهي، ضلعو دادو جنگو جمالي جو قبو: هليلي قبرستان، تعلقو جوهي جين مندر: ننگرپارڪر شهر/ ويراواهه، ضلعو ٿرپارڪر جيوڻ شاهه جو مقام: ڳوٺ خانواهڻ لڳ ضلعو لاڙڪاڻو ڄام تغلق شاهه جي ڇٽي: مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو ڄام تماچي ۽ نوريءَ جي مزار: مير علي شير قانع ٺٽويءَ جي لکڻ موجب ڄام تماچيءَ ۽ نوريءَ جون مزارون، مڪليءَ تي ڄام نظام الدين جي اتر واري اٺڪنڊي ڇٽيءَ ۾ آهن، جڏهن ته عام روايتن موجب نوريءَ جي قبر ڪينجهر جي وچ ۾ آهي. ڄام ڏاتار جو روضو: ڳوٺ ڄام صاحب، ديهه اين.اي 110، تعلقو ۽ ضلعو بينظيرآباد ڄام صاحب مسجد: ڄام واهه، ضلعو بينظيرآباد ڄام لوهار وارو قبرستان: تونگ، تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو جهانگارا (دڙا): جهانگارا ڳوٺ کان اٽڪل 2 ميل ڏکڻ، ضلعو دادو جهڏيرن يا جهڏير جو دڙو: ضلعو جيڪب آباد جهڪر جو دڙو: ڳوٺ مٺو دير لڳ، لاڙڪاڻو جهليءَ جو دڙو: قنبر کان 6 ڪلوميٽر اتر، ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ جهم جو شِو مندر: ڪينجهر، ضلعو ٺٽو جهنڊو مگسي دڙو: ڳوٺ جهنڊو مگسي، ديهه ڪمبلي، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو بينظيرآباد چانهونءَ جو دڙو: ڳوٺ جمال ڪيريي کان هڪ ڪلوميٽر ڏکڻ طرف، ضلعو بينظيرآباد چبوتري واريون قبرون: تورڪي قبرستان لڳ نصرپور، ضلعو ٽنڊو الهيار چنهڙ دڙو: نصيرآباد وڳڻ روڊ، تعلقو، وارهه، ضلعو لاڙڪاڻو چوبارو ڏکڻ (پٿر جي اوزار ٺاهڻ جو هڪ ڪارخاني جو هنڌ): دُٻي ميرواهه، تعلقو فيض گنج، ضلعو خيرپورميرس چوٽوکو (دڙو): ڳوٺ چوٽوکو، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر چوڏهن شهيد (قبرون): دادو شهر جي اوڀر ڏکڻ ڪنڊ تي، تعلقو ۽ ضلعو دادو چوکنڊي قبرستان: رزاق آباد، ضلعو ملير، ڪراچي ڇٽي عمراڻيءَ جو مقبرو: سيوهڻ شهر کان ڏکڻ اولهه ۾، سيوهڻ بس اسٽاپ لڳ، ضلعو ڄامشورو حاجن شاهه جو دڙو: ڳوٺ مشتاق جمالي ۽ شاهه شڪر گنج جي ڀر ۾ ضلعو ڄامشورو حاجي ابو تراب جي مزار: گجي کان ٻن ميلن جي فاصلي تي، ضلعو ٺٽو حاجي اسماعيل پير (مقبرو): پراڻي پاٽ، ضلعو دادو حاجي مريءَ جو قبو: (ديهه جاگير 6، چڪ 7 يونين ڪائونسل غيبي ديرو، ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ حاضر خان جو قبو: تعلقو وارهه، ضلعو لاڙڪاڻو حامد شاهه جو قبو: ديهه اين.اي 23، تعلقو ۽ ضلعو بينظيرآباد حدن واريون روميون (مقام): ديهه ماکيارو، تعلقو ميرپور ساڪرو حسن باغبان جو مقبرو: ڳوٺ حسن باغبان، تعلقو سامارو، ضلعو عمرڪوٽ حسن علي (دڙو): ٿاڻو بولا خان وايا ڳوٺ حسن علي روڊ، ضلعو ڪراچي حسين شاهه جو مقبرو: ڳوٺ حسين شاهه، ديهه ۽ تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد حسين شاهه جي مزار: جهم ڪوٽ ضلعو ٺٽو، حسين شاهه وارو قبرستان: تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄامشورو حسڻ لاکي جو مقبرو: يونين ڪائونسل غيبي ديرو، ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ خانپور لڳ مقبرا (پرياڻين جا قبا): خانپور لڳ ڪڪڙ، تعلقو خيرپور ناٿن شاهه، ضلعو دادو خانپور واري مسجد: خانپور، تعلقو خيرپور ناٿن شاهه، ضلعو دادو خداداد خان جو مقبرو: ميان نور محمد ڪلهوڙي جو قبرستان، تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد خسرو چرڪس جي رانڪ: مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو خضري مسجد: شاهي بازار ٺٽو خواجه خضر جي آستان واري مسجد: ’زندهه پير‘ يا ’خواجه خضر جي ٿان‘ لڳ، تعلقو روهڙي خواجه عبدالرحمٰن مجددي سرهندي جي مزار: گنجو ٽڪر، ضلعو حيدرآباد خير مسجد: ڳوٺ ۽ ديهه خير، تعلقي دولتپور، ضلعو بينظيرآباد خيري شريف واري مسجد: ڳوٺ خيري شريف، ديهه جمال ڪيريو، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو بينظيرآباد داد شهيد جو مقبرو: ديهه تپو انڙپور، تعلقو ڪوٽڙي، ضلعو ڄامشورو دادو واري ماهي (ڪوٽيرو): ديهه ڏيسوڻي، تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو دارا شاهه جو قبرستان: سيتا وليج، تعلقو دادو داسڙن جو ڀڙو (ڀڙو): شادي پلي اسٽيشن لڳ، ضلعو عمرڪوٽ دانوءَ جو دڙو (دڙو): ديهه جاگير، تعلقو قنبر، ضلعو قنبر شهدادڪوٽ دائوءَ جا قبا: يو. سي غيبي ديرو، تعلقو قنبر، ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ دبگير مسجد: دبگير محلو شهر ٺٽو دٻي 1،2،3،4،5،6 (صنعتي ماڳ): دٻي ڍنڍ لڳ اڇڙو ٿر، تعلقو ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپور ميرس درٻار مڙهي ڌيرج گر: ديهه ڌام رکي، جهول ضلعو سانگهڙ درس ميد (مزار): چيلهه بند، تعلقو ڪنري، ضلعو عمرڪوٽ درگاهه جو دڙو: ديهه اڪڙي، تعلقو فيض گنج درگاهه سائين حيدر شاهه جيلاني: ڳوٺ ڏيپارجا، ديهه ڊولو شاهه، تعلقو مورو، ضلعو نوشهروفيروز درگاهه سائين نظر محمد شاهه ۽ مسجد: ڳوٺ ڏيپارجا، ديهه گهرو، تعلقو مورو، ضلعو نوشهروفيروز درگاهه علي محمد مست (مقبرو): عمرڪوٽ درگاهه قطب علي شاهه جهانيان (مقبرو): مورو، ضلعو نوشهروفيروز درگاهه نصر الله ولي: نيوڇور، تعلقو ۽ ضلعو عمرڪوٽ درگاهه گاباريو ولي: ڳوٺ کيتسنگهه، تعلقو ۽ ضلعو عمرڪوٽ درن جي پير وارو دڙو: ديهه جلباڻي، تعلقو ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس درو ڏاهري مسجد: ڳوٺ درو ڏاهري، ديهه سون سنواري، تعلقو ۽ ضلعو بينظيرآباد درياهه پير ماڳ: ڪراچي دريا خان ابڙي جو مقبرو: ڳيريلو، تعلقو ڏوڪري، ضلعو لاڙڪاڻو دريا خان جو ديرو (مقدس پٿر جو دڙو): ضلعو ٺٽو دريا شاهه مندر منهوڙو (مندر): ڪراچي دلن جو دڙو (دڙو): ڳوٺ غلام حسين جمالي، تلهار ضلعو بدين دوبن/ دبان گهاٽي: تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو دودائڪو دڙو: ضلعو لاڙڪاڻو دودي- پانڌيءَ جون ٽڪريون (قبرستان): ديهه جاگير، غيبي ديرو، ضلعو قنبر - شهدادڪوٽ ديراڙو دڙو: ڳوٺ ديراڙو تعلقو، روهڙي، ضلعو سکر ديهه ماڙي صابره يا ماڙي سپڙ: نواز ڏاهري ريل روڊ سيڪشن، ضلعو بينظيرآباد ڌامراهي وارو دڙو: ڳوٺ ڌامراهو، ضلعو لاڙڪاڻو ڌڙٻ جو مقام: جاگير-6، يونين ڪائونسل غيبي ديرو، ضلعو قنبر-شهدادڪوٽ ڌيرڻ شاهه جو قبرستان: ضلعو شهيد بينظيرآباد ڊانبيءَ جو دڙو: تعلقو وارهه، ضلعو لاڙڪاڻو ڊڀري مقام (قبرستان): تعلقو جوهي، ضلعو دادو ڊملوٽي (قبرستان): نئن ملير، ڪراچي ڊنگي ڍنڍ: اڇڙو ٿر، تعلقو ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپور ميرس ڏاڙهياري جو مقام: کيرٿر، ضلعو قنبر-شهدادڪوٽ ڏاندهڙ جو دڙو: ضلعو قنبر-شهدادڪوٽ ڏلهه (ماڳ): لڪي لڳ ضلعو ڄامشورو ڏمڻ سوناري جي ماڙي (دڙو): تعلقو اوٻاوڙو، ضلعو گهوٽڪي ڏنگ دڙو/ ڏنگ جو ٺلهه: تعلقو شهدادڪوٽ، ضلعو قنبر شهدادڪوٽ ڏيارام ڄيٺمل (ڊي جي ڪاليج): ڪچهري روڊ ڪراچي ڏيٿري (دڙو): ڳوڙهيلو شاخ، ضلعو گهوٽڪي ڏيسوئي (ماڳ): نئن ڏيسوئي، تعلقو ٿاڻو بولاخان، ضلعو ڄامشورو ڍانڍي (ماڳ): ضلعو ٽنڊو محمد خان ڍانڍي دڙو: ميرپور بٺورو، ضلعو ٺٽو ڍانڍي مسجد: ميرپور بٺورو، ضلعو ٺٽو ڍڍڙ جو مقام: جاگير-6، يونين ڪائونسل غيبي ديرو، ضلعو قنبر-شهدادڪوٽ ڍڪڻ جو دڙو (دڙو): تعلقو شهدادپور ڍير مٺو فقير مقبرو (مقبرو): گرهوڙ شريف لڳ، تعلقو کپرو، ضلعو سانگهڙ راٻاري جو دڙو: ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ راجا دلوراءِ جا کنڊر (دڙا): تعلقو سنجهورو، ضلعو سانگهڙ راج ملڪ جو قبرستان: دنبا ڳوٺ لڳ، ڪراچي راڄسي سومراڻيءَ جي درگاهه/ مقبرو: نزد نندو شهر، تعلقو ٽنڊو باگو، ضلعو بدين راڄن شاهه جو ٽڪر: ديهه بچل جمالي، تعلقو شاهبندر، ضلعو ٺٽو راڄو ديرو: تعلقو جوهي، ضلعو دادو راڄي ليکيءَ جو مقبرو: ميان نور محمد جي قبرستان، ڳوٺ ۽ ديهه ميان نور محمد، تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد راسينگ جو قبو: ديهه مراد علي رند، تعلقو شهدادپور، ضلعو سانگهڙ راضي شاهه جو مقبرو: نئون ڪوٽ لڳ، ضلعو ٿرپارڪر رام ٻاراهي جو مقبرو (مقبرو): مالهين جو دڙو تعلقو ۽ ضلعو بدين رام جاڳو (مزار/ قبرستان): صالح ڀنڀرو، ضلعو عمرڪوٽ رانئڪن جو مقام: غيبي ديري، ضلعي قمبر شهدادڪوٽ رانڪ ميان خداداد خان ڪلهوڙو: ميان نور محمد جا قبا، تعلقي مورو راڻو ڪوٽ (ڪوٽ): ديهه ڍونڍي، تعلقو ميرپورساڪرو راڻي جو ڀڙو (ڀڙو): صوفي فقير شهر لڳ، تعلقو ۽ ضلعو عمرڪوٽ راڻيءَ جو ڀڙو: ڌورا ڪئنال لڳ، ضلعو ٿرپارڪر راهو رتول قبرستان (مقام): ڳوٺ شادي خان چانڊيو، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو نوابشاهه ربابي ڍورو (قبرستان): تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو رتن ناٿ جو دڙو: تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄامشورو رتو ڀڙو (ڀڙو): بلڙي شاهه ڪريم، ضلعو ٽنڊو محمد خان رتو ڪوٽ (ڪوٽ): ابراهيم حيدري، ڪراچي رتي شاهه جو قبرستان (قبرستان): عمرڪوٽ کان ڪنري روڊ، تعلقو عمرڪوٽ رڙي جو مقام (مقام): تعلقو جاتي، ضلعو ٺٽو رشيد خان جو قبو: ميان نور محمد ڪلهوڙو جو قبرستان، تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد رضائي خشڪ مقام/مقبرو: تعلقو ۽ ضلعو دادو رڪن شاهه جي مسجد (مسجد): شهر مٽياري رني ڪوٽ وارا قبرستان: رني ڪوٽ، ضلعو ڄامشورو، روحل جي ڪنڊ ۽ نئن: تعلقو جوهي، ضلعو دادو، روميون-رني ڪوٽ (قبرستان): رني ڪوٽ، ضلعو ڄامشورو، روهي آري (آري چنگهڻ): ديهه مول، تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو روهيءَ جو مقام: تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو روهينڊو (دڙو): شاهه حسن لڳ منڇر جي پاڻيءَ ۾، تعلقو جوهي، ضلعو دادو ريکو جو مندر: تعلقو ننگرپارڪر ساجن سوائي جي مزار: تعلقو ماتلي، ضلعو بدين ساجن فقير باريجو (مزار): غيبي ديرو، ضلعي قمبر شهدادڪوٽ ساڌٻيلو (مندر): بکر جي ڏکڻ ۾ سنڌو درياهه جي هڪ ٻيٽ تي، ضلعو سکر سارنگ جو قبرستان: ڳوٺ خدا بخش بروهي، تعلقو ڏوڪري، ضلعو لاڙڪاڻو ساريجي بٺي (دڙو): فش هيچري (چليا) لڳ، ضلعو ٺٽو ساڙڌرو (مندر): ڪارونجهر جبل تي، تعلقو ننگرپارڪر، ضلعو ٿرپارڪر سامتاڻين واري مسجد: ديهه ڪلهوڙا، تپو خداآباد ضلعو دادو ساموئي (ڳوٺ): ضلعو ٺٽو ساموئي مسجد: ڳوٺ غلام حسين شيخ جي لڳ، ضلعو ٺٽو ساميءَ جو دڙو: ديهه جاکيجي، تپو اڪڙي، تعلقو گولاڙچي، ضلعو بدين سانٺ وارو دڙو: تعلقي ناري ۽ فيض گنج جي سرحد، ضلعو خيرپورميرس ساهي پڊ (دڙو): ڳوٺ ساهي پڊ، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر ساهڙ لنجار جو مقبرو: انڙپور، تعلقو ڪوٽڙي، ضلعو ڄامشورو ساهڙ لنجار واري مسجد: ديهه انڙپور، تعلقو ڪوٽڙي ضلعو ڄام شورو سائيٽ 862 (هنري هنڌ): شادي شهيد لڳ، ضلعو خيرپورميرس سبزئي جو ڪوٽ: ديهه لڌا لٽيو، تعلقو شاهه بندر، ضلعو ٺٽو سبيءَ جو قلعو (ڪوٽيڙو): ديهه ريڪ، تپي مول، تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو ست ڪاجن دڙو: ڪراچيءَ کان ٽي سئو ميل پري اولهه طرف عربي سمنڊ جي ڪناري تي. ستن ستين جو قبو (اڏاوت): ساموئي، ضلعو ٺٽو ستهه وارو دڙو: ديهه کنياري، تعلقو فيض گنج، ضلعو خيرپور ستين جو آستان/ صفهءِ صفا: تعلقو روهڙي، ضلعو سکر ستي ڏيرا قلعو: ديهه ستي ڏيرا، تعلقو ننگرپارڪر، ضلعو ٿرپارڪر سخي ابراهيم شاهه درگاهه: مورو شهر، ضلعو نوشهروفيروز سخي الهيار جو مقبرو: ڪوٽڙي ڪبير، تعلقو ڪنڊيارو، ضلعو نوشهروفيروز سخي اميد علي جماليءَ جو مقبرو: ديهه اين.اي-87، تعلقو ۽ ضلعو شهيد بينظيرآباد سخي پاڻ سلطان جو مقبرو: سيوهڻ شهر، ضلعو ڄام شورو سخي ڄام صاحب قبرستان: ديهه نصرت 110، تعلقو، ضلعو بينظيرآباد سخي دادواهي (درسگاهه): ٺارو شاهه، ضلعو نوشهروفيروز سخي دلير رند جو مقبرو: ڳوٺ جهانگارا، تعلقو سيوهڻ، ضلعو دادو سخي شاهه محمود جو قبو: ڳوٺ ڪشورپور، تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد سخي هاشم شاهه جو مقبرو: مٽياري شهر، ضلعو مٽياري سڌور جو قبرستان: ديهه ڪارتر، ضلعو سکر سڌيرڻ جو ٺل: ڳوٺ سعيدپور ملاڪاتيار، ضلعو ٽنڊو محمد خان سريمڻ جي قبر: حمل ڍنڍ جي الهندي ڪناري تي، تعلقو وارهه سڪ جو قلعو: جهرڪ، ضلعو ٺٽو سکپور (دڙا): ڳوٺ حاجي محمد جت، ضلعو بدين سلطان ابراهيم جو مقبرو: مڪلي، ضلعو ٺٽو سلطان مقيم بيگلار جي نياڻي جي مزار: تورڪي قبرستان لڳ نصرپور، ضلعو ٽنڊوالهيار سليم آباد دڙو: سليم آباد تعلقو ڪنڊيارو، ضلعو نوشهرو فيروز سما خاندان جي ڪنهن گمنام شهزادي جو مقبرو: مڪلي ضلعو ٺٽو سمن جو قبرستان: ڳوٺ لوڻيو سمان، اسلام ڪوٽ- ننگرپارڪر روڊ لڳ، ضلعو ٿرپارڪر سمندر فقير/ ڪبير فقير جو مقبرو: ڳوٺ پراڻي بڇيري، ديهه اين.اي-84 تعلقو ۽ ضلعو بينظيرآباد سم وڏي ڏکڻ: اڇڙو ٿر، تعلقو ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپور ميرس سنبڪ سوائيءَ وارو قبرستان: ديهه ڪنڊي ترائي، تعلقو ٿاڻو بولاخان، ضلعو ڄام شورو سنجرڀٽيءَ جو دڙو: تعلقو شهدادڪوٽ، ضلعو خيرپورميرس سنڌ راڻيءَ جي قبر (مزار): ديوانه قبرستان لڳ راڄو خاناڻي، ضلعو بدين سنڌ مدرسة الاسلام (تعليمي ادارو): ڪراچي سون چڙيءَ جو ڀِڙو: ديهه جهان، ڳوٺ ڀڙو، تعلقو شهدادپور، ضلعو سانگهڙ سون دڙو: ڳوٺ اميد علي خان جوڻيجو، تعلقو شهداد ڪوٽ، ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ سونڊا (شهر): جهرڪ لڳ، ضلعو ٺٽو سون لڪيون واريون گهاڙيون (مقام): ديهه لال بکر، ضلعو ڪراچي سون مياڻي بندر: ڪراچيءَ کان پنجاهه ميلن جي مفاصلي تي سمنڊ ڪناري سهاڳڻ ڏهاڳڻ جا مقبرا: اروڙ- روهڙي، ضلعو سکر سهاڳڻ ڏهاڳڻ جو مقبرو سهتاڻي مقام(قبرستان): ديهه ڪائي تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو سهراب محل: خيرپور ميرس سهڻيءَ جو دڙو (دڙو/قبر): شهداد پور شهر، ضلعو سانگهڙ سئي ڪنڊر جو مقام: تعلقو ٽنڊو آدم، ضلعو سانگهڙ سيتا جي ڏاٺ (دڙو): ديهه ڪوهستان، تپو غيبي ديرو، ضلعو قنبرشهدادڪوٽ سيتارو جو دڙو: ڳوٺ ڀاري، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر سيد آدم شاهه جي مزار: مئين جيئندي جو مقام، مٽياري سيد جو قلعو: سبي، بلوچستان سيد ڇتن شاهه جي مزار: شادي شهيد لڳ، تعلقو خيرپور سيد حاجن شاهه (مقبرو): ڳوٺ لونگاڻي، تعلقو ڳڙهي ياسين، ضلعو شڪارپور سيد حسين شاهه بخاريءَ جي مزار: ضلعو خيرپورميرس سيد رڪن شاهه جو مقبرو: مٽياري سيد علي شيرازيءَ جو مقبرو: مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو سيد عمران بخاريءَ وارو مقام (قبرستان): تعلقو حب، ضلعو لسٻيلو سيد غلام حسين شاهه جي درگاهه: قنبر، ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ سيد غوث حسين شاهه جي مزار: ڳوٺ شير محمد سولنگي، تعلقو دادو سيد واڌن جي مزار ۽ قبرستان: دادو شهر، ضلعو دادو سيراج جي ٽڪري: ڪوٽڏيجيءَ لڳ، ضلعو خيرپور سينٽ ميري ديول: ڪراچي سيوراهي (ماڳ): ڳوٺ سنجرپور، تعلقو صادق آباد، ضلعو رحيم يار خان شادڻ (قبرستان): ديهه ميرواهه، تپو گل محمد، تعلقو جوهي، ضلعو دادو شادي پلي ماڳ: ڳوٺ شادي پلي، تعلقو پٿورو، ضلعو عمرڪوٽ شادي خان جو مقبرو: ڳوٺ شادي خان چانڊيو، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو نوابشاهه شادي خان چانڊيي جو مقبرو شادي شهيد پير: ضلعو خيرپورميرس شاڪر پير جو قبرستان: تعلقو دادو شاهه اسماعيل ڀڙي وارو (مقبرو): ديهه 16 هيرل، تعلقو پٿورو، ضلعو عمرڪوٽ شاهه اويس جو حجرو: ديهه تپو مانجهند، ضلعو ڄام شورو شاهه اويس جو مقبرو: مانجهند اسٽيشن کان اولهه طرف جبلن ۾، تعلقو مانجهند، ضلعو ڄام شورو شاهبندر جامع مسجد: شاهبندر، ضلعو ٺٽو شاهه بهاري جو مقبرو: بهادرآباد محلو، ضلعو لاڙڪاڻو شاهه پنجو سلطان درگاهه: شاهه پنجو، ريلوي اسٽيشن لڳ، ضلعو دادو شاهپور جمالي دڙو: ڳوٺ ديدار جمالي لڳ، تعلقو شهدادڪوٽ شاهپور دڙو: هيءُ دڙو ديهه پٺاڻ تعلقو شهدادڪوٽ شاهه حسن مسجد: ڳوٺ شاهه حسن، تعلقو جوهي، ضلعو دادو شاهه حسڻ شاهه آري (قبو): سيد حاجي شاهه قبرستان، مٽياري شاهه رخ ميرزا جي قبر: مڪلي، ضلعو ٺٽو شاهه شڪر گنج مقام (قبرستان): تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو شاهه شهيد جو مقبرو (قبو): ديهه ٻلهڻ، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄا مشورو شاهه طُريل جو مقبرو: ديهه درماڻو، تپيو چانيري، تعلقو، ضلعو بدين شاهه عبداللطيف جو مقبرو: ڀٽ شاهه تعلقو هالا، ضلعو مٽياري شاهه قاسم بيگلار جي مزار: تورڪي قبرستان لڳ، نصرپور، ضلعو ٽنڊوالهيار شاهه ڪبير جي مزار: جوڻ شهر ضلعو بدين شاهه ڪپور (دڙا/ڀڙا): ميرپور بٺورو لڳ ضلعو ٺٽو شاهه ڪريم بلڙيءَ واري جو مقبرو: بلڙي شاهه ڪريم، ضلعو ٽنڊو محمد خان شاهه گودڙيي جي مزار: ديهه موجهڙ، تعلقو ميهڙ، ضلعو دادو شاهه گهرئي جي مزار: پيرو لاشاري ضلعو بدين شاهل محمد ڪلهوڙي جو قبو/ شاهه علي: ديهه ايلچي، تعلقو قنبر، ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ شاهه مراد جي مزار: مڪلي، ضلعو ٺٽو شاهه مسڪين جو مقبرو: غله بازار، ضلعو ٺٽو شاهه مسلمان مقبرو ۽ قبرستان: ديهه بوبڪ، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو شاهه مصراڻي (مقبرو): ديهه ڪنڊيهه وڏي، تعلقو دولتپور، ضلعو شهيد بينظير آباد شاهن جو مقام: ديهه ٺلهه، تپو بکر تعلقو جوهي، ضلعو دادو شاهه نندل جو دڙو: تعلقو باقراڻي، ضلعو لاڙڪاڻو شاهه وجيهه جي مزار: پير پٺي لڳ، ضلعو بدين شاهه يقيق جو مقبرو: چوهڙ جمالي لڳ، ضلعو ٺٽو شاهه يقيق جي درگاهه: تعلقو شاهبندر، ضلعو ٺٽو شرفاء خان جو مقبرو: مڪلي، ضلعو ٺٽو شلي ماڳ (دڙو): ديهه ريڪ، تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو شِو مندر ڪلفٽن: ڪلفٽن، ڪراچي شِوِ مندر منگهو پير: نگهو پير، ڪراچي شوِ نانگا مندر: هيءُ مندر شهر مري تعلقو مورو، ضلعو نوشهروفيروز شهاب الدين بخاريءَ جو مقبرو: ديهه ٽلٽي، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو شهاب الدين شاهه قادريءَ جو مقبرو: بدين کان ٻن ڪوهن جي مفاصلي تي. شهداد خان جو قبو: ڳوٺ ۽ ديهه ميان نور محمد، تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد شهداد خان جي ديري ۽ ٻارن جون قبرون: ميرن جا قبا، حيدآباد شهيدن جو قبو/حافظ شهيد جو مقبرو: ديهه ۽ ڳوٺ بلاول ماڙي، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو نوابشاهه شهيدن جو مقام: نئون ديرو، ضلعو لاڙڪاڻو شيخ ابڙي هالاڻيءَ جي مزار: ضلعو بدين شيخ ابو تراب جي مزار: ٿرڙي قبرستان، تعلقو ميرپورساڪرو، ضلعو ٺٽو شيخ ڀرڪيو ڪاتيار (مزار): شيخ ڀرڪيو، ضلعو محمد خان شيخ جيي جي مزار: مڪلي، ضلعو ٺٽو شيخ حماد جمالي جو مقبرو: مڪلي ضلعو ٺٽو شيخ دريا جو مقبرو: ديهه ٽهڻي، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو شيخ ڌمڻ جو قبو: ڳوٺ شاهه حسڻ ڳوٺ، منڇر، ضلعو دادو شيخ طيب جو قبرستان: ڪولاب جيئل لڳ، ضلعو خيرپورميرس شيخ عيسى لنگوٽيءَ جو مقبرو: مڪلي قبرستان، ضلعو ٺٽو شيخ عيسيٰ لنگوٽي جي مقبري ڀرسان اٺ ٿنڀيون ڇٽيون: مڪلي، ضلعو ٺٽو شيخ فريد جو مقبرو: شهر ٺٽو شيخ محمد الياس ڏنگراج جو مقبرو: ديهه ڪوٽ چانڊڪا، تپو ڪنوري، تعلقو ڏوڪري، ضلعو لاڙڪاڻو شيخ مموٽ جي مزار: ڍنڍي ڳوٺ، ضلعو ٽنڊو محمد خان شيخ نورئي جو دڙو: ديهه چاڱري، تپو ديبي، تعلقو ۽ ضلعو بدين شيخ هوٿي لاکو (مزار): ديهه مشائخ، ضلعو ٽندوالهيار شير بيگ بن علي شير ارغون: تورڪي قبرستان لڳ نصرپور، ضلعو ٽنڊوالهيار شير خان چانگ جو دڙو: تعلقو ۽ ضلعو بدين شير شاهه جا مسافرخانه (دڙا): تعلقو، ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپور شوالو (شوِ مندر): لقمان، خيرپورميرس صاحب سمون (دڙو): هيءُ دڙو ديهه کرچ صاحبه محل (ماڳ): کڏهڙو، جي ڀر ۾ ضلعو بدين صالح سوائيءَ وارو قبرستان: تعلقو، ٿل، ضلعو لس ٻيلو بلوچستان صدر الدين شاهه جي قبر (مقبرو): ديهه ڳهير، تعلقو سيوهڻ. ضلعو ڄامشورو صوفي صادق جو قبرستان: شهر صوفي فقير، ضلعو ٺٽو صوفي صادق جو مقبرو: شهر صوفي فقير، ضلعو عمرڪوٽ طالب سمي جي مسجد ۽ دڙو: تعلقو ۽ ضلعو بدين طاهر فقير (دڙو): ڳوٺ طاهر فقير، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر طغرل بيگ جو مقبرو: مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو طلا شاهه جو مقام (قبرستان): پاٽويون، تعلقو سنجهورو ضلعو سانگهڙ عاشق جي ٽڪري (جبل جي ٽڪري ۽ قبر): ديهه جاگير 6، ضلعو قنبر-شهدادڪوٽ عبدالرحمان ڏاهريءَ جو مقبرو: ديهه ڀنڀاٽي، ڳوٺ محمد خان رند، تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد عبدالله بن تاجي جي ڇٽي: مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو عبدالله شاهه بخاري مقبرو: ديهه واهڙ، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄامشورو عبدالله شاهه حسيني المعروف اصحابي: مڪلي قبرستان، ضلعو ٺٽو عطر خان ڪلهوڙي جي قبر: گورنمينٽ زبيده ڪاليج حيدرآباد علي اصحابيءَ وارو دڙو: ديهه جاکيري، تعلقو فيض گنج علي بندر (بندر): ڪڍڻ، ضلعو بدين علي بندراڻو مقام (مقام): تعلقو ميرپور ساڪرو ضلعو ٺٽو علي حسن ماڙي جو دڙو: ديهه 111 سمون راهو، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو بينظيرآباد علي خان رند جو مقبرو (مقبرو): ڳوٺ ماڙي ضلعو ڪنڌڪوٽ علي مراد (دڙو): ضلعو دادو عمر شاهه جو قبرستان (قبرستان): تعلقو سڪرنڊ، ضلعو بينظيرآباد عنايت شاهه جي مزار: پيارو ڳوٺ، تعلقو دادو عيسى خان اول جو مقبرو: مڪلي ٽڪري ڪناري تي ضلعو ٺٽو غازي خان مقبرو (مقبرو): تعلقو جوهي، ضلعو دادو غلام علي جو مقبرو: ديهه ۽ ڳوٺ ميان نور محمد، تعلقو دولتپور ضلعو بينظيرآباد غلام نبي ڪلهوڙي جو مقبرو: حيدرآباد شهر غيبن پير مسجد: ديهه ڏيپارجا، تعلقو مورو، ضلعو نوشهروفيروز غيبي پير جو مقام: قبرستان ڪوهه تراش، تعلقو ٿاڻي بولا خان، ضلعو ڄامشورو فتح پور جو دڙو: ديهه پير ترهو، يونين ڪائونسل الهه آباد ضلعو دادو فتح خان جي ڀيڻ جو مقبرو: مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو فتح علي شاهه جو قبو: تعلقو شاهبندر ضلعي ٺٽو فتح ڳڙهه: گڊي ڀٽ، مٺي شهر فتوحل زرداري مسجد: ديهه گهرام ماڙي، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو شهيد بينظيرآباد فريد ديري جو دڙو: ديهه فريد دڙو، تعلقو مورو، ضلعو نوشهروفيروز فضل الله صديقي درگاهه (درگاهه): ديهه فريد دڙو، تعلقو مورو، ضلعو نوشهروفيروز فضل شاهه جو مقبرو: بڪيراڻي شريف، ضلعو ٽنڊوالهيار فضل علي ڪلهوڙي جو مقبرو: ڳوٺ ۽ ديهه ميان نور محمد، تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد فقير الله علويءَ جو قبو: علوي پاڙو، شڪارپور شهر ڦل ڊهي جو دڙو: ڳوٺ ڦل ڊهو جو ڳوٺ، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر ڦولڙو دڙو: شاهه ڪوٽ، تعلقو ميرو خان قادر بخش جو قبو/ قبا: ميرن جو قبرستان خيرپورميرس قاسم جو کوهه (زير زمين دڙو): راڄي ديري، تعلقو خيرپور ناٿن شاهه، ضلعو دادو قاسم ڪيريو (دڙو ۽ ٺلهه): ڳوٺ قاسم ڪيريو، ضلعو بينظير آباد قاضي احمد جو مقبرو: ديهه قاضي احمد، تعلقو دولتپور ضلعو بينظيرآباد قاضي احمد مسجد: ديهه قاضي احمد، تعلقو دولتپور، ضلعو نوابشاهه قاضي برهان الدين جو مقبرو: خانپور جوڻيجو لڳ تعلقو خيرپورناٿن شاهه، ضلعو دادو قائم شاهه جو مقبرو: (بڪيراڻي شريف) قبرستان سکر: سکر شهر قبرستان مرزا باقي بيگ: مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو قبو مير شهداد خان ٽالپر: 16 ايڪڙن تي مشتمل هي قبرستان، تعلقو شهدادپور، ضلعو سانگهڙ قبه يگان (ٻه مقبرا ۽ ٻه دڙا): تعلقو شهدادپور، ضلعو سانگهڙ قبي واري مسجد: جانکي بندر، سمنڊ ڪنارو، ڪراچي قرهيو ڀانڊاري شيخ (مقبرو): تعلقو ۽ ضلعو ٽنڊو محمد خان قلندر جو مقام: ديهه بوٿرو ڪرچاٽ، تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄامشورو قلندر جي ڪشتي: درگاهه قلندر شهباز، سيوهڻ قلندر لعل شهباز جو مقبرو: سيوهڻ شهر، ضلعو ڄامشورو ڪاروهر جو دڙو: يونين ڪائونسل غيبي ديرو، ضلعو قنبر شهدادڪوٽ ڪافر ڪوٽ (ڪوٽ): جهرڪ، ضلعو ٺٽو ڪالڪان ديويءَ جو مندر: مڪلي ٽڪريءَ جي ڀرسان، ضلعو ٺٽو) ڪالڪان مندر- اروڙ: غار ۾ ٺهيل برهمڻ دور جو هيءُ مندر (اروڙ شهر، ضلعو سکر) ڪامرو قبرستان: (ڳوٺ امام بخش مگسي، ضلعو بينظيرآباد) ڪانڌڙن جو دڙو/ڌامراهو دڙو: (ديهه ڌامراهه، ضلعو لاڙڪاڻو) ڪاهوءَ جو دڙو: تعلقو ميرپورخاص، ضلعو ميرپورخاص ڪائوسس سلطانيءَ جو مقبرو: مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو ڪائي بُٺي (دڙا): تعلقو سيوهڻ ڪائي قبرستان (مقام): ديهه ڪائي، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄامشورو ڪپات جا کنڊر: تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄامشورو ڪُتي جي قبر: ڏاڙهيارو جبل، ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ ڪچو قلعو حيدرآباد (قلعو): حيدرآباد شهر، ضلعو حيدرآباد ڪرم علي خان ٽالپر جو مقبرو: حيدرآباد شهر ڪلان ڪوٽ مسجد: مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو ڪلفٽن (اڏاوت): ڪراچي ڪلو کوهر وارو قبرستان: ڳوٺ موندر پالاري، ضلعو ڄام شورو ڪمال فقير جو مقبرو: ڪيهر ڳـوٺ، ضلعو سانگهڙ ڪنب سبزو ڊرهه وارو ماڳ: تعلقو جوهي، ضلعو دادو ڪنب ليمان دڙو (الف): ديهه ۽ ڳوٺ ڪنب ليمان، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو شهيد بينظيرآباد ڪنب ليمان دڙو (ب): ديهه ۽ ڳوٺ ڪنب ليمان، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو شهيد بينظيرآباد ڪنب ليمان مسجد: ديهه ڪنب ليمان، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو شهيد بينظيرآباد ڪنڊي شاهه جو مقام (قبرستان): ريلوي اسٽيشن لڳ، ضلعو نوشهروفيروز ڪنگراڻي ڳوٺ وارو ٺل: ڳوٺ گل محمد گنب، جوهي ضلعو دادو ڪوٽ ٻاروچو قبرستان (مقام): ديهه ڪوٽ ٻاروچو، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄامشورو ڪوٽڏيجي ماڳ وارو قلعو: ڪوٽڏيجي، ضلعو خيرپورميرس ڪوٽ غلام شاهه (دڙو): ديهه هليا، يونين ڪائونسل رانوتي، تعلقو قنبر ڪوٽ ڪوري (دڙو): تعلقو ڇاڇرو، ضلعو ٿرپارڪر ڪوٽلو (مقبرو): ڪوٽلو قبرستان، تعلقو ڪوٽڏيجي ڪوٽ واري ڀٽ (دڙو): ديهه گجرو، تعلقو ۽ ضلعو شهيد بينظيرآباد ڪوٽ مورائيءَ جي ڀٽ (دڙو): ڪوٽ مورائيءَ جي ڀٽ، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر ڪوٽيڙو (دڙو): ڳوٺ جهانگارا، تعلقو سيوهڻ ڪورين واري ڪٻي: ڳوٺ مٺو ڪوري، راڄو خاناڻي، ضلعو بدين ڪوڪلتاش جي قبر: شهر سکر ڪيٽين وارو ڪوٽ (قلعو): ديهه ڪاٺ ڊهو، تعلقو ڏيپلو، ضلعو ٿرپارڪر ڪيرٽيءَ جا کنڊر: تعلقو مٺي، ضلعو ٿرپارڪر ڪينجهر ڪوٽ: ڪينجهر ڍنڍ، ضلعو ٺٽو ڪيهرن جو مقام: ديهه لڌاڻي، تعلقو شاهبندر، ضلعو ٺٽو کاهان جو دڙو: ڳوٺ ساوڙو، تعلقو جوهي، ضلعو دادو کجور لانڍيءَ ڀرسان پراڻا ماڳ: ڪرچات کان ڇهه ميل اوڀر طرفن ڪاليرو ٽڪرين وٽ کڏو بندر: تعلقي جاتيءَ ۾ عربي سمنڊ مان نڪرندڙ سيرکاري ضلعي ٺٽي جي منهن وٽ کنڀري جا کنڊر: پٿوري اسٽيشن کان 8-7 ڪلو ميٽر اولهه طرف، ضلعو عمرڪوٽ کوکر قبو: اُڀي شهيد جو قبرستان، ڳوٺ ڪور، ديهه الهه کاٽي، تعلقي دولتپور، ضلعو بينظيرآباد کيرٿر ڪوٽ: کيرٿر ۾ ڏهي جبل جي چوٽيءَ تي ضلعو ڄامشورو کينءَ جو دڙو: ڳوٺ ڪنهاري کان 500 ميٽر اولهه، ضلعو سکر گاجي شاهه جو مقبرو: تعلقو ميرپور ساڪرو، ضلعو ٺٽو گٿن واري پٽ: ڳوٺ گٿن واري ڪنهاري، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر گجڻيءَ جو ڀڙو: نئين ڪوٽ جي اوڀر طرف، تعلقو مٺي، ضلعو ٿرپارڪر گجو (دڙا، مقبرا/ لکتون): ٺٽي کان ڪراچي طرف/ ڪراچيءَ کان اوڀر ۾ 42 ميل ڪراچي- حيدرآباد روڊ تي گراقبا (قبرستان): تپو ڇڇ جهان، ديهه بابلي، تعلقو شاهبندر، ضلعو ٺٽو گرهر جو ڪوٽ: تعلقو نارو، ضلعو خيرپورميرس گلان جي قبر: ديهه ۽ ڳوٺ نور محمد ڪلهوڙو، تعلقو دولتپور، ضلعو بينظيرآباد گنباٽ (دڙو): ڀٽ شاهه کان ٽنڊي آدم روڊ تي تعلقو شهدادپور گنباٽ قلعو (قلعو): شهدادپور کان اٺ ميل پري، ضلعو سانگهڙ گنهور جو مقام: شاهن جي مقام کان اتر-اولهه ۾ هڪ ميٽر پنڌ تي، تعلقو جوهي، ضلعو دادو گڻنگ جو قبرستان (قبرستان): ٺارو شاهه ۽ ڀريا جي وچ واري روڊ تي، ضلعو نوشهروفيروز گورانڊي (ٻه دڙا): غازي شاهه کان ست يا اٺ ميل ڏکڻ طرف، تعلقو جوهي، ضلعو دادو گوربان جي بُٺي: ديهه ڪاٺوڙ، ضلعو ملير ڪراچي گوڙي مندر: ننگرپارڪر جي اتر ۾ 40 ڪلوميٽر، ڀالوا ڳوٺ کان 8 ڪلوميٽرن جي پنڌ تي، ڳوٺ گوڙي، تعلقو ننگرپارڪر گولو فقير ڳهير مقام (قبرستان): ديهه ڏاوچ، ضلعو دادو گولي شاهه جو قبو: هيءُ قبو خيرپورميرس ۾ قادر بخش فقير جي قبي ڀرسان واقع آهي. گولي کوسي جي قبر: ڳوٺ علي مراد شاهاڻي، تعلقو جوهي، ضلعو دادو ڳاڙهو ڀڙو 1: ڳوٺ نهٽي جي ڏکڻ ۾، تعلقو مٺي، ضلعو ٿرپارڪر ڳاڙهو ڀڙو 2: ڳوٺ خير محمد بهڻ کان اوڀر، تعلقو فيض گنج، ضلعو خيرپورميرس ڳاڙهو گهوٽ (مزار): گولاڙچي، ضلعو بدين ڳاڙهي واري مسجد: ديهه ڪورٻڍو، تپو مير محمد، تعلقو خيرپور ناٿن شاهه، ضلعو دادو ڳنيرو 2-1: ڳنيرو ڍنڍ لڳ- تعلقو ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس ڳوٺ ٺُل وارو اسٽوپا (ٺلهه): ڳوٺ گولو فقير، ضلعو دادو ڳهڻي خان جو مقبرو: ميان نور محمد ڪلهوڙي جو قبرستان، تعلقو دولتپور، ضلعو شهيد بينظيرآباد گهنور فقير رند جو قبو ۽ قبرستان: ڀڙيواري، تعلقو شهدادپور، ضلعو سانگهڙ گهڻ گهري اصحابيءَ جو مقبرو: سيراڻي لڳ ريڻ جي ڪناري تي، ضلعو بدين گهوب ڀير (هنري هنڌ): ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس گهوريئي گهوٽ جو قبو: ديهه ۽ ڳوٺ لاکاٽ، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو بينظيرآباد لاکرنڊ: ديهه گيترو، تعلقو فيض گنج، ضلعو خيرپورميرس لاکين جو دڙو: سکر شهر جي اترئين پاسي، سنڌ سمال انڊسٽريز جي پاڪولا پلانٽ لڳ لالاڻي مقام: ديهه ڀال، تعلقو ٿاڻو بولاخان، ضلعو ڄامشورو لالو فقير جو کوهه: ديهه جاگير 6، تعلقو قنبر لاهوري بندر: ضلعو ٺٽو لغارين جو قبرستان: ديهه حاجي خان، تعلقو جوهي، ضلعو دادو لڪ راڄپال جو مقبرو: مڪليءَ ۾ ڄام نظام الدين جي مقبري جي ويجهو، ضلعو ٺٽو لڪشمي نارائڻ مندر: ڪراچي لڪي شاهه صدر جو مقبرو: ديهه ۽ تپو لڪي، انڊس هاءِ وي سان لڳ، تعلقو سيوهڻ لکت وارو مقبرو (اڻ سڃاتل): مڪلي ٽڪري، ضلعو ٺٽو لنڊري جو دڙو: ڳوٺ لنڊري، تعلقو، روهڙي، ضلعو سکر لنڊي بُٺي: نيئگ کان ڏيڍ ميل ڏکڻ اوڀر، تعلقو سيوهڻ لنگر گاهه (عمارت): ڀنڀور واري قلعي کان ڏکڻ، ضلعو ٺٽو لنگهه ٺلهه: ڳوٺ پکي، ضلعو قمبر شهدادڪوٽ لول ماڙي (دڙو): امام علي شاهه جي ڳوٺ لڳ، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر لوڻي ڪوٽ: ضلعو ٺٽو لهيري وارو دڙو: ديهه نئون لهيرو، تعلـقـو فيض گنج، ضلعو خيرپورميرس ليلا جا آتڻ: ديهه اڪڙي تعلقو، فيض گنج ضلعو خيرپور ميرس ليلان چنيسر جو ڪوٽ (دڙو): ڳوٺ غيبي ديري- قنبر جي ڀرسان، تعلقو قنبر لي مارڪيٽ (اڏاوت): ڪراچي شهر ليمي جو دڙو: ڳڙهي خيرو، ضلعو لاڙڪاڻو ماٿيلو قلعو: هيءُ قلعو گهوٽڪي ريلوي اسٽيشن جي ڏکڻ ۾، ضلعو گهوٽڪي ماجي راءِ جي ماڙي (دڙو): جهرڪ شهر (ٺٽي) کان ڇهه ڪلوميٽر ڏکڻ- اولهه طرف، ضلعو ٺٽو ماڇڪو ڪوٽ (ڪوٽ): ماڇين جي ڳوٺ وٽ، ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ ماڙهي ڍورو (دڙو): ديهه آراضي، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄام شورو ماڙي سپڙ/ماري صابر (دڙو): ريلوي اسٽيشن نواز ڏاهري ضلعو نوابشاهه کان 2 ميل اتر- اولهه ماکيارو پير (دڙو ۽ مقبرو): ديهه جکراڻو، تپو سيراڻي، ضلعو بدين مامري ۽ ڪرنجڙي جو ڪوٽ (دڙو): تعلقو نارو، ضلعو خيرپور ميرس ماڻڪاڻي ٽالپرن جا مقبرا: جوهي تعلقي جي ڳوٺ ڊرگهه بالا کان 3 ميل پري، ضلعو دادو مائي اوڍياڻي شڪارڻ (قبر): سانگهڙ شهر کان ڇهه ست ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي. مائي خيريءَ جي قبر: گلان ڪوٽ، تعلقو هالا، ضلعو مٽياري مبارڪ خان/ خان جو مقبرو'>دولهه دريا خان جو مقبرو: مڪليءَ، ضلعي ٺٽي ۾، ڄام نظام الدين سمي جي مقبري جي ويجهو ڏکڻ اولهه پاسي واقع متن شاهه جي مزار: منڇر ۾، تعلقو جوهي، ضلعو دادو مٺي فقير جو مقبرو: ڍير مٺو فقير، تعلقو کپرو محبتي مندر: قنبر شهر محراب مسجد هالاڻي: هالاڻيءَ، ضلعو نوشهرو فيروز مخدوم ابوالحسن جو مقبرو: ديهه اين.اي-69، تعلقو ۽ ضلعو بينظيرآباد مخدوم بلاول مسجد ٽلٽي: ديهه ٽلٽي، تعلقو سيوهڻ، ضلعو ڄامشورو مخدوم بلاول مسجد: ديهه تپو باغبان، تعلقو ۽ ضلعو دادو مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي جو مقبرو: تعلقو کپرو، ضلعو سانگهڙ مخدوم محمد يوسف جو مقبرو: ڳوٺ خيري، ديهه جمال ڪيريو، تعلقو سڪرنڊ ضلعو بينظيرآباد مخدومن جي مسجد: مخدوم نوح جي مقبري کان ڏکڻ، شهر هالا، ضلعو مٽياري مخدوم نوح جو مقبرو: شهر هالا مرادياب خان ڪلهوڙي جو مقبرو: خداآباد قبرستان ضلعو دادو مرزا باقي بيگ جو احاطو (قبر): مڪلي، ضلعو ٺٽو، عبدالله شاهه اصحابي جي مزار جي ڏکڻ ۾ مرزا سليمان جو مقبرو: مڪلي قبرستان، ضلعو ٺٽو مرزا صالح ترخان جو مقبرو: مڪلي ۾ عيسى خان اول ۽ باقي بيگ ترخان جي مقبرن جي وچ ۾ مري قبو (قبو): کيرٿر جبل ڀرسان ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ مسجد حاجي سليمان: تندسر محلو، ٺٽو شهر مسجد خضري (مسجد): شهر ٺٽو مسجد رني ڪوٽ: رني ڪوٽ، ضلعو ڄامشورو)، مسجد قائم شاهه پير: بڪيراڻي، ضلعو ٽندوالهيار مسجد کيرٿر (مسجد): لڳ امروٽ شريف، تعلقيو ڳڙهي ياسين ضلعو شڪارپور مسجد محلو ڪشمشيان: ٺٽو شهر مسجد منزل گاهه: سکر ۾ ساڌٻيلي جي سامهون مسجد وار مبارڪ: روهڙي شهر، ضلعو سکر مسڻ وارا مندر: ڳوٺ لقمان، خيرپورميرس مصري شاهه جو مقبرو: مصري شاهه محلو، خيرپور ناٿن شاهه، ضلعو دادو مصري شاهه مسجد: مصري شاهه محلو، خيرپور ناٿن شاهه، ضلعو دادو معصوم جي بٺي (دڙو): ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄامشورو معصوم شاهه جو منارو: سکر شهر، ضلعو بدين مغلڀين جو روضو: جاتي شهر، ضلعو بدين مقبرو فتح خان ٽالپر: گلان ڪوٽ، تعلقو هالا، ضلعو مٽياري مقبرو مخدوم محمد اسماعيل سومرو: اگهم ڪوٽ قبرستان، تعلقو ماتلي مقبرو مخدوم هنڱورو: گچيرو، تعلقو مورو، ضلعو نوشهرو فيروز مقبرو ميان سرفراز خان ڪلهوڙو: حيدرآباد شهر مقبرو ميان غلام شاهه ڪلهوڙو: حيدرآباد شهر ۾ هاڻوڪي سينٽرل جيل جي ڀرسان. مقبرو مير غلام حسين خان ٽالپر ۽ ٻيا: حيدرآباد ۾ مير ڪرم علي خان جي مقبري جي ڏکڻ- اولهه مقبرو مير ماڻڪ خان: ڊرگهه بالا، تعلقو جوهي ضلعو دادو مقبرو ميرمير محمد: هالا شهر، ضلعو مٽياري مڪليءَ جو قبرستان: ٺٽي شهر سان لڳ مڪلي قبرستان مڱڻ پنهور جو ماڳ (دڙو): ڳوٺ ڪريم ڏنو لڳ بس اسٽاپ وٽ، تعلقو ٿاڻو بولاخان ملا رحمانيءَ جو مقبرو: ديهه ڏنڱر، تعلقو خيرپورناٿن شاهه، ضلعو دادو ملڪ عزت خان جي رانڪ: حيدرآباد- ٺٽي روڊ تي ڏکڻ واري مقام ۾، تعلقو ڪوٽڙي، ضلعو ڄام شورو ملوڪ شاهه جي درگاهه: ڊکڻ شهر، تعلقو ڳڙهي ياسين، ضلعو شڪارپور ممڙ ٿيڙ/ ممڙو (دڙو): روهڙي شهر کان ٽي ميل اوڀر ۾ ٿيڙ نالي واهي جي ڀرسان ڳوٺ ممڙو، تعلقو روهڙي. منٺار فقير راڄڙ جو مقبرو: ڳوٺ کاڻي، تعلقو کپرو، ضلعو سانگهڙ منصوره/ برهمڻ آباد: شهدادپور شهر کان اٺ ميل اوڀر طرف، تعلقو شهدادپور، ضلعو سانگهڙ برهمڻ آباد/ منصوره منگي فقير جتوئيءَ جو مقبرو: ميان يار محمد ڪلهوڙي جو قبرستان، خداآباد، ضلعو دادو موسڪي مسجد: مٽياري شهر موسن شاهه جي مزار: دادو ريلوي ڦاٽڪ، انڊس هاءِ وي لڳ ڳوٺ ڇاڻو شاهه آباد شهر ۽ ضلعو دادو موکي متارن جون قبرون: سپر هاءِ وي تي ٽول پلازه کان ارڙهن ميل اتر ۾، نار جبل تي. مومل جي ماڙي II (دڙو): گهوٽڪي شهر کان 8 ميل ڏکڻ اتر، تعلقو ماٿيلو، ضلعو گهوٽڪي مهجوءَ جو دڙو: مهجوءَ بروهي، تعلقو شهدادڪوٽ، ضلعو قمبر- شهدادڪوٽ ميان جو قبرستان: فريدآباد لڳ، ضلعو لاڙڪاڻو ميان دين محمد ڪلهوڙي جو مقبرو: ديهه راڌي، تپو ميان نصير محمد، تعلقو خيرپورناٿن شاهه، ضلعو دادو ميان شاهل محمد ڪلهوڙي جو ڪوٽ: ڳوٺ جيئڻ ابڙو، ديهه ننگر هڪڙو، ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ ميان شوري واري مسجد: ڳوٺ ميان شورو، ديهه جمال ڪيريو، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو بينظيرآباد ميان معروف جا قبا (قبرستان): ديهه ڪنڊياري، تعلقو چمبڙ، ضلعو ٽنڊوالهيار ميان نصير محمد جو قبرستان: ديهه راڌي نمبر 2، تپو ميان نصير، تعلقو خيرپورناٿن شاهه ضلعو دادو ميان نور محمد ڪلهوڙي جو مقبرو: نور محمد ڪلهوڙي جو قبرستان تعلقو دولتپور ضلعو بينظيرآباد ميان يار محمد جو مقبرو: خداآباد ڳوٺ کان اولهه تعلقو ۽ ضلعو دادو مير الهيار جو قبرستان: ڊرگهه بالا، تعلقو جوهي، ضلعو دادو مير الهيار خان جو مقبرو: ڊرگهه بالا، تعلقو جوهي، ضلعو دادو ميرزا عيسى جي رانڪ: مڪليءَ ۾، جان بابا جي مقبري جي ويجهو، ضلعو ٺٽو مير شاهنواز ٽالپر جي ديري جي تجر: ميرن جو قبرستان، حيدرآباد مير خان جا قبا'>شهداد خان جا قبا: شاهپور چاڪر شهر، ضلعو شهيد بينظيرآباد مير شهداد خان جي ڇٽي: شاهپور چاڪر شهر جي ٻاهران، ضلعو شهيد بينظيرآباد مير غلام محمد خان حسين ٽالپر جو مقبرو: ميرن جا قبا حيدرآباد مير ڪلان قبرستان ۽ روضا: سيوهڻ شهر، ضلعو ڄامشورو مير مبارڪ جو مقبرو: هي مقبرو عمرڪوٽ کان 24 ميل جي فاصلي تي قبرستان رام جاڳو، ضلعو عمرڪوٽ مير محمد بخش خان ۽ ٻين ٽالپرن جون قبرون: حيدرآباد شهر مير محمد خان ۽ مير شاهنواز خان جو مقبرو: ميرن جو قبرستان، حيدرآباد مير محمد نصير خان ۽ ٻين حاڪمن جا مقبرا: ميرن جو قبرستان، حيدرآباد ميرن جو ڪوٽ (دڙو): سکر ميري بٺي (تونگ): تعلقو ٿاڻو بولا خان، ضلعو ڄام شورو ميون عثمان قبن وارو: ڪڪرالي رياست جي گاديءَ واري هنڌ ڦٽل ديري لڳ موجوده ڇڇ خان کان چار ڪلوميٽر ڏکڻ طرف ميين ونهين جو مقبرو: تورڪي قبرستان لڳ نصرپور، ضلعو ٽنڊوالهيار ميين هاشم همدانيءَ جي قبر: ڳوٺ صديق رند، ديهه پکياڙڪي، تپو بلڙي، ضلعو ٽنڊو محمد خان ناٿن شاهه لڪياريءَ جو مقبرو: خيرپور ناٿن شاهه شهر، ضلعو دادو نانگي شاهه جو مقبرو: ڳوٺ نانگي شاهه، ديهه جرکرو تعلقو دولتپور، ضلعو شهيد بينظيرآباد نٿو شاهه درگاهه: ڪوٽڙي ريلوي اسٽيشن کان ڏکڻ طرف نزگاڻي ڪنڊ (دڙو): نئن گاج جي گهاٽي ۾ نئن جي کاٻي ڪنڌيءَ تي، ضلعو دادو نظام الدين/ ڄام نندي جو مقبرو: سيد علي شيرازيءَ جي مقبري واري ميڙ ۾، ضلعو ٺٽو ڄام نظام الدين (ڄام نندي) جو مقبرو نڪو بٽي (دڙو): ڳمڙاچ ٽڪري تي، تعلقو سيوهڻ ضلعو ڄامشورو ننڍا آتڻ (دڙا): ڳوٺ اڪڙي تعلقو ۽ ضلعو خيرپورميرس نوابن جون رانئڪون: يونين ڪائونسل غيبي ديرو، ضلعو قنبر- شهدادڪوٽ نوح هوٿياڻيءَ جو مقبرو/ درگاهه: مٽياري شهر مخدوم نوح هوٿياڻيءَ جي درگاهه نورجن واري مسجد: ديهه تپو نور ڄام، تعلقو ۽ ضلعو دادو نور محمد ٽالپر جي ديري جون قبرون: ميرن جو قبرستان، حيدرآباد نور زمان جو دڙو: چانڊين جي جاگير- تعلقو قنبر نهال جو قبو (مقبرو): ديهه ڀڙيواري، تعلقو شهدادپور، ضلعو سانگهڙ نهٽو دڙو: نبيسر اسٽيشن کان اوڀر ڏکڻ، تعلقو مٺي، ضلعو ٿرپارڪر نئون پِنڊ (دڙا): لڳ ريلوي ٽانڪي ضلعو سکر نيرون ڪوٽ (قلعو): ڳوٺ واهي پانڌي، تعلقو جوهي، ضلعو دادو واس (دڙو): ڳوٺ واس، تعلقو روهڙي، ضلعو سکر واند پير (قبرستان): تعلقو جوهي، ضلعو دادو وڃڻوٽ (دڙا): ريلوي اسٽيشن ريتيءَ کان پنج ميل ڏکڻ بيابان ۾، ضلعو گهوٽڪي وڏي سم اتر 1: تعلقو ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس ورن پوري (مندر): سکر واهه، سکر وريل شاهه جو مقبرو: لڳ سيوهڻ ريلوي لائين، ضلعو ڄامشورو وسائي فقير جو مقام: ديهه حسين پاتو، تعلقو فيض گنج، ضلعو، خيرپورميرس وسڻيءَ جي ڀٽ (دڙو): ڳوٺ وسڻي، ديهه نصر سهتو 105، تعلقو ۽ ضلعو شهيد بينظيرآباد وڪر اتر- ڀور: وڪر ماٿريءَ لڳ، تعلقي ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس وڪر ڏکڻ اوڀر: اڇڙو ٿر، تعلقو ٺري ميرواهه، ضلعو خيرپورميرس ونجهورو دڙو: ڳوٺ ونجهورو، ديهه گولو ڏاهري، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو شهيد بينظيرآباد وينجهر (دڙو): تعلقو سڪرنڊ، ضلعو شهيد بينظيرآباد وينجهرو دڙو: لڳ شاخ مشائخ، تعلقو سڪرنڊ، ضلعو شهيد بينظيرآباد هالا درويش جو مقبرو: مڪلي، ضلعو ٺٽو هميتن جو دڙو: ڳوٺ راڄ ملڪ، تعلقو جاتي، ضلعو ٺٽو همير جو ڀڙو (دڙو): شهر صوفي فقير کان هڪ ڪلوميٽر ڏکڻ، ضلعو عمرڪوٽ هيرو خان (قبرستان): ديهه مريد ديرو، تپو هيرو خان تعلقو جوهي، ضلعو دادو يار محمد ٽالپر ۽ ٻين جون قبرون: ميرن جو قبرستان، حيدرآباد ياروءَ جو دڙو (مقبرو): ديهه غيبي ديرو، ضلعو قمبر- شهدادڪوٽ يارو سائينءَ جو مقبرو: ديهه سڪر هاليجو، تپو ڊرگهه بالا، تعلقو جوهي، ضلعو دادو

جاگرافي ۽ ماڳ مڪان - ڀاڱي جون ٻِيون داخلائون