ٻوٽا: عام طرح سڄيءَ سنڌ ۾ خاص ڪري ٿر ۾ ٿيندڙ اھي ٻوٽا، جيڪي روزمره زندگيءَ ۾ ڪم ايندا رھندا آھن، تن جو تفصيل ھيٺ ڏجي ٿو. ٿر ۾ ولين ۽ وڻن جيان ٻوٽا به گھڻن ئي نمونن جا ٿين ٿا. انھن ٻوٽن کي چوپايو مال، جھڙوڪ اٺ، ٻڪريون ۽ رڍون وغيره کائينديون آھن، انھن ٻوٽن مان ڪن کي گڏھ به کائين ٿا. ٻوٽا چئن قسمن جا ٿين ٿا. (1) وڏا ٻوٽا، (2) ننڍا ٻوٽا، (3) ڀاڄيءَ وارا جھنگلي ٻوٽا ۽ (4) گھرو ٻوٽا .
وڏن ٻوٽن ۾ ’جھل‘، ’ٻوھ‘، ’کپ‘، سڻ، ’پٽِ ڪنوار‘، ’مرٽ‘، ’گھامون‘، ’اِيڪڙ‘، ’لاڻا ۽ لاڻيون‘ شامل آھن. ننڍن ٻوٽن مان ’ڀنگري‘، ’گرامڻو‘، ’کيرول‘، ’ابت ڪنڊڙي‘، ’کرسڻ‘، ’ڊاماسو‘، ’وجوٺِي‘، ’ڪنتِي‘، ’ساٽوڙو‘، ’ھرڻ چپڙي‘،’سنھاڙي‘، ’سونيل‘، ’ٻائيءَ جا ٻاٽيا‘، ’رينگڻي‘، ’منڍيري‘ ۽ ’ملير ميندي‘ وغيره مشھور ٻوٽا آھن. ڀاڄيءَ وارن جھنگلي ٻوٽن ۾ ’مريڙو‘، ’للر‘، ’بگرو‘، ’پِپون‘، ’ماما موري‘ ۽ ’کنڀيون‘ شامل آھن ۽ گھرو ٻوٽن ۾ ’تلسي‘، ’ھيرڻ‘، ’مروئو‘ (نازبوءِ) ۽ ’ڌاتورو‘ قابل ذڪر ٻوٽا آھن .
ٻوٽن ۾ ’ڪانئل پيرون‘، ’پوٽو‘، ’ڦاڙرنگ وڻ‘، ’پيرون‘، ’ڌاتورو‘، (ننڍو ۽ وڏو)، ’کانٽوبو‘، ’ڪانڊيرو‘، ’جابلو ٿوھر‘، ’گگر‘، ’سر‘، ’ڪانھن لڪندي‘، ’ايريال‘، (مٺو کارو)، ’زنگي گل‘، ’گدڙ پچي‘، ’نانگ ڦڻ‘، ’ڦور لاڻو‘، (ھي سڀني کان وڏو ٿئي)، ’ٽاچ لاڻو‘ (ھن مان کار ٿئي) ’ٻاڙ‘ (ننڍي قسم جو ٿئي) ۽ دريائي پاسي ٿيندو آھي. ھن کي ڏاچيون کائين، ’سھي لاڻي‘، ’ڪڙلاڻي‘ (’کاري لاڻي‘ به چون)، ’ڦيرلاڻي‘ (کارين ۽ ڍنڍن ۾ ٿئي)،’مئي لاڻي‘ باغن ۾ ٿئي. ’گل راڻي‘، ’گل مور‘، ’وڪن ڪيوڙي‘ ۽ ’پٿر ٽوڙ‘ (پٿر چٽ) ٻوٽي وغيره پڻ شامل آھن. جاندارن وانگر ٻوٽن ۾ به پيدائشي عمل ٿئي ٿو. جيڪو جنسي يا غير جنسي عمل به ھوندو آھي. ٻوٽن ۾ غير جنسي پيدائشي عملن جا ڪيترائي قسم ٿين ٿا. غير جنسي عمل ۾ صرف گھرڙن جي ورھاست وارو عمل ٿئي ٿو. ھن عمل سان جيڪي جاندار پيدا ٿين ٿا، سي سڀئي پاڻ ۾ ملندڙ جلندڙ والدين سان مشابھت رکندڙ ھوندا آھن. ٻوٽن ۾ غير جنسي پيدائشي عمل ٽڪرائڻي ورڇ (Fragmentation)، بڊنگ (Buding)، بائنري فشن (Binary Fission)، قلمي واڌ (Vegctative-progagation) ۽ اسپورٽ جي ٺھڻ (Spore formation) وسيلي ٿئي ٿو. ٻوٽن ۾ سڄي توانائي، ساهه کڻڻ واري عمل وسيلي فراھم ٿيندي آھي. ان لحاظ کان ھي عمل ھڪ خاص حيثيت جو حامل آھي. پاڻيءَ وارا ٻوٽا آڪسيجن پاڻيءَ مان حاصل ڪندا آھن ۽ اھا آسانيءَ سان ٻوٽن جي جسم ۾ تحليل ٿي ويندي آھي. خشڪيءَ وارا ٻوٽا آڪسيجن پنھنجي آس پاس واريءَ فضا مان حاصل ڪندا آھن ۽ اھا پنن ۽ ٿڙن ۾ موجود اسٽوميٽا (Stomata) وسيلي داخل ٿي ويندي آھي. آڪسيجن ٻوٽي ۾ داخل ٿيڻ بعد گھرڙن جي وچ ۾ موجود وٿين ۾ ھلي ويندي آھي. جتان اھا مختلف گھرڙن ۾ نافذ ٿي ويندي آھي .